Silja Thoms
Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri Antonio Guterres tarafından bir yıl önce "umut ışığı" olarak nitelendirilen Ukrayna ve Rusya arasındaki Tahıl Koridoru Anlaşması'nın rafa kalkması kuvvetle muhtemel görünüyor. 22 Temmuz 2022 tarihinde imzalanan ve "Karadeniz Tahıl Girişimi" olarak da bilinen anlaşmanın süresi, geçtiğimiz aylarda tekrar uzatıldı. Ancak şimdi Rusya, anlaşmanın 17 Temmuz'da sona ermesini istiyor. Bunun, dünyanın büyük bir bölümü için önemli sonuçları olabilir.
Anlaşma neden önemli?
Ukrayna, dünyanın en büyük tahıl üreticilerinden biri. Rusya'nın, Şubat 2022'de Ukrayna'ya saldırmasıyla başlayan savaşın en önemli etkilerinden biri de kıtlık tehlikesinin baş göstermesi oldu. Dünya Gıda Programı'nın verilerine göre, Ukrayna tahılı, dünya genelinde yaklaşık 400 milyon insanın temel besin kaynağını teşkil ediyordu. Savaşın başlamasıyla birlikte Ukrayna'dan tahıl sevkiyatının durması, özellikle Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde milyonlarca kişiyi açlık tehlikesiyle karşı karşıya bıraktı.
Kaldı ki, savaş başlamadan önce de gıda fiyatları zaten önemli ölçüde yükselmişti. Rusya'nın Ukrayna'yı işgali, dünya genelinde fiyatların daha da artmasına neden oldu. Rusya'nın Karadeniz'e uyguladığı abluka nedeniyle milyonlarca ton tahıl, Ukrayna silolarında bozulma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Avrupa Birliği, "Ukrayna'nın tahıl arzının sürdürülmesi, küresel gıda güvenliği için hayati önem taşımaktadır" diyerek sorunun ciddiyetine dikkat çekti.
Diğer yandan tahıl anlaşması, Kiev için de büyük önem taşıyor. Zira tahıl ihracatı, sadece Mart 2022'den bu yana Ukrayna ekonomisine yaklaşık 700 milyon dolarlık katkı sağladı.
Anlaşma nasıl işliyor?
Anlaşma, Ukrayna'nın kontrolündeki Karadeniz limanları Odessa, Çornomorsk ve Pivdennyi'den kontrollü bir şekilde tahıl ihraç edilebilmesini düzenliyor. Bunun için gemilerin, üzerinde mutabık kalınan bir deniz koridoru boyunca Karadeniz'i geçerek İstanbul'a ulaşması gerekiyor.
Burada Ukrayna limanlarına giden ve gelen gemiler, Türkiye'nin kontrolündeki bir üste Rus, Türk, Ukraynalı ve BM müfettişlerinden oluşan özel bir ekip tarafından denetleniyor.
İki BM görev gücü de bir yandan Ukrayna tahılının Karadeniz üzerinden sevk edilmesini sağlarken diğer yandan da Rus gıda ve gübre ürünlerinin ihracatını kolaylaştırmaya çalışıyor.
Anlaşma ne kadar başarılı oldu?
Karadeniz Tahıl Girişimi'nin yanı sıra Ukrayna'nın tarımsal ve diğer emtia ihracatını destekleyen AB dayanışma koridorları, gıda fiyatlarının düşmesine ve istikrara kavuşmasına yardımcı oldu. Tahıl anlaşması yoluyla Mayıs 2023 itibarıyla 30 milyon tondan fazla tahıl ve diğer gıda maddesi ihraç edildi.
Bundan özellikle yoksul ülkeler faydalandı. Buğdayın yüzde 64'ü gelişmekte olan ülkelere giderken, mısır sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkelere neredeyse eşit oranda ihraç edildi.
Son aylarda ise bazı sıkıntılar yaşanmaya başladı. Gıda ihracatı, geçen yılın ekim ayına kıyasla yaklaşık dörtte üç oranında geriledi. Ayrıca giderek daha fazla sayıda nakliye şirketi, gemilerini güvenli olmayan bu rotaya gönderme riskinden kaçınıyor. Tahıl koridorunda seyreden gemilerin hızlı bir şekilde geçişini zorlaştıran katı düzenlemeler de söz konusu. Nitekim BM Genel Sekreteri Antonio Guterres, geçtiğimiz haftalarda yaptığı açıklamada, tahıl anlaşmanın uygulanmasındaki aksaklıklardan duyduğu memnuniyetsizliği dile getirdi.
Rus tarafı ise taleplerinin karşılanmadığından ve Batı yaptırımlarının kendi tarım ürünlerinin ihracatını engellemesinden şikayetçi. Rusya'nın tahıl ihracatı, Batı'nın uyguladığı yaptırımlarının dışında tutuluyor.
Karadeniz ne kadar önemli?
Karadeniz, Güneydoğu Avrupa ile Asya arasında jeostratejik açıdan önemli bir kavşak noktası. Denizcilik, jeostratejik ve ekonomik olmak üzere pek çok çıkarın çarpıştığı bir bölge. Aynı zamanda Ukrayna tahılını deniz yoluyla dünyaya ihraç edebilmesi için tek seçenek konumunda. Açık denize erişim ve dolayısıyla daha fazla ihracat rotasına ulaşma imkânı ise Türkiye'nin kontrolündeki Çanakkale ve İstanbul Boğazları üzerinden mümkün.
Ancak Karadeniz'deki rotalara ilgi duyanlar sadece kıyıdaş devletler değil. Zira iç denizler Çin için de ekonomik açıdan önemli bir rol oynuyor. Yeni İpek Yolu'nun bir parçası olarak Karadeniz'den geçen deniz yolu, Çin-Avrupa hattındaki mal alışverişinin daha iyi olmasını sağlıyor.
Tahıl anlaşmasının süresi dolarsa ne olur?
Bu durumda, Ukrayna'nın aynı miktarda tahıl sevk etmeye devam edip edemeyeceği belirsiz hale gelir. Sorunlardan biri, gemilerin yüksek sigorta maliyetleri olabilir. Zira Karadeniz'i geçmek isteyen gemilerin, halihazırda binlerce dolara sigortalanması gerekiyor. Dolayısıyla nakliye şirketleri, Rusya'nın onayı olmadan gemilerin savaş bölgesinden geçmesine izin vermekte tereddüt edebilir. Tahılın karadan taşınması da zorlaşabilir. Çatışmanın başlangıcından bu yana Ukrayna, Avrupa Birliği'nin doğu ülkeleri üzerinden de büyük miktarlarda tahıl ihraç etti.
Buna ek olarak, Ukrayna'dan doğudaki Birlik ülkeleri üzerinden yapılan sevkiyatlar, oradaki çiftçiler arasında kızgınlığa neden oldu. Çiftçiler, Ukrayna tahılının yerel arzı baltaladığını ve mahsulleri için artık bir pazarın olmadığını iddia etti. Avrupa Birliği, bu sorunu çözmek için haziran ayı başında ithalata kısıtlamalar getirdi. Böylece tahıl Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya ve Slovakya üzerinden taşınabilse de bu ülkelerde satılamaz hale geldi.
BM sözcüsü Farhan Haq, Birleşmiş Milletler'in, Karadeniz Tahıl Girişimi'ni ve Rusya'nın gıda ve gübre ihracatını kolaylaştıracak anlaşmayı desteklemeye devam etmeyi düşündüğünü söyledi. Böyle bir destek, hem Ukrayna hem de Rusya'da yeni tahıl hasadının başladığı şu günlerde büyük önem taşıyor.
