Psikolog Hilal Aydın Özcan, mobbinge uğrayan kişilerin çoğunlukla yaşadıkları durumu başlangıçta fark etmekte güçlük çektiklerini belirtiyor. Özcan, mağdurların bu süreçte genellikle kendilerini suçlama eğilimi gösterdiğini ve olayın şiddetine bağlı olarak psikosomatik hastalıklar geliştirerek hem fiziksel hem de psikolojik sağlıklarını kaybetme riskiyle karşı karşıya kaldıklarını ifade ediyor. Bu söyleşide, fail profili çizmek yerine, mobbingin mağdurlar üzerindeki etkilerini anlamaya ve çözüm yollarını tartışmaya odaklanarak, karşılaştıkları zorluklara ve bu zorluklarla baş etme yöntemlerine odaklanmayı tercih ettik. 

Psikolog Hilal Aydın Özcan

- Psikoloji alanında mobbingin tanımı nedir?

Psikolojide mobbing, bir iş yerinde bir kişiye sistematik olarak uygulanan duygusal şiddet ya da baskıdır. Genelde bir grup ya da kişi, hedef seçtikleri kişiye karşı küçük düşürme, dışlama, aşağılamaya yönelik sürekli davranışlarda bulunur. Amaç kişiyi sindirmek, yalnız bırakmak ya da işten ayrılmaya zorlamaktır. Bu durum hem ruhsal hem fiziksel sağlığı ciddi şekilde etkileyebilir, çünkü sürekli stres ve baskı altında hissetmek insanı yıpratır. Mobbing, bir tür “duygusal iş yeri zorbalığı” gibi düşünülebilir.

"Mobbing uzun bir zaman dilimine yayıldığı için mağdur, yavaş yavaş etkisiz hale gelebilir"

- Mobbingin mağdurları uğradıkları bu durumu fark etmekte neden zorlanıyor?

Mobbing fark edilmesi kolay bir süreç değildir çünkü bu tür davranışlar genellikle gizli ve sinsi bir şekilde gerçekleşir. Mobbing yapan kişi ya da kişiler davranışlarını genellikle akla yatkın ve normal bir şekilde açıklayabilecek bir zemin oluşturur. Bu durum mağdurun yaşadığı olumsuzlukları başlangıçta yanlış anlaması veya kendi hatası gibi algılamasına yol açabilir. Ayrıca mobbing uzun bir zaman dilimine yayıldığı için mağdur, bu sürece yavaş yavaş alışabilir ve etkisiz hale gelebilir. Çoğu durumda, mağdurun çevresindeki kişiler uyarıda bulunmadıkça mağdur kendisine yapılanların mobbing olduğunu anlamakta zorlanabilir.

- Mobbing mağdurlarında en sık görülen psikolojik etkiler nelerdir? Süreç mağdurların kişilik yapısına nasıl zarar verir?

En sık görülen psikolojik etkiler arasında depresyon, kaygı bozukluğu, tükenmişlik sendromu ve travma sonrası stres bozukluğu yer alır. Bu süreçte mağdurlar, kendilerine yönelik olumsuz bir algı geliştirmeye başlayabilir ve öz değerlerini sorgulayabilir. Çaresizlik duygusu ve özgüven kaybı sıklıkla görülür. Bu durum mağdurun kendisi hakkında olumsuz düşünceler geliştirmesine ve günlük işlevselliğinin ciddi şekilde bozulmasına yol açabilir. Mobbing süreci uzadıkça mağdurlar yalnızlık hissi, yetersizlik algısı ve kontrol kaybı gibi duygular yaşayabilir. Bu tür deneyimler hem ruhsal sağlıkta hem de genel yaşam kalitesinde ciddi bir düşüşe neden olabilir. Ayrıca mağdurlar iş hayatına dair motivasyonlarını kaybedebilir ve bu durum kariyerlerinde geri dönüşü zor etkiler bırakabilir. 

"Mobbing mağdurları, olumsuz durumları kendi yetersizliklerine bağlar"

- Mobbing mağdurları neden genelde kendilerini suçluyorlar? 

Çünkü bu psikolojik taciz sürecinde yaşanan olumsuz durumları kendi yetersizliklerine ya da eksikliklerine bağlama eğilimi gösterebilirler. Bu suçluluk duygusu, kişinin öz güvenini ve öz değerini daha da zayıflatabilir. Bu duygunun yönetilmesi, bireyin durumunun kendi hatalarından değil, maruz kaldığı haksız davranışlardan kaynaklandığını anlamasıyla mümkün olabilir. Bu da kişinin sosyal desteğini artırması ile daha kolay hale gelecektir. Durumun bireysel bir eksiklik değil süreklilik gösteren bir problem olduğunu ve çok da yalnız olmadığını anlamak kendini suçlama durumunun sorunu çözmeyeceğini kavramasına yardımcı olacaktır. Yine terapi süreci de bu suçluluk duygusu ile baş etmesinde kişiye gerekli donanımı kazandıracaktır.

- Mobbingin fiziksel sağlık üzerinde de etkileri var mı? Psikosomatik belirtiler bu süreçte ne kadar yaygın?

Evet, mobbing fiziksel sağlık üzerinde ciddi etkiler yaratabilir. Psikosomatik belirtiler arasında mide rahatsızlıkları, baş ağrıları, kas gerginlikleri, uyku bozuklukları ve bağışıklık sisteminin zayıflamasına bağlı sıkıntılar sıklıkla görülür. 

- Mobbing mağdurları terapiye genellikle hangi aşamada başvuruyor? Sürecin hemen başında mı yoksa kriz anında mı geliyorlar?

Çoğu mağdur kriz anında başvuruyor. Durumun farkında olamama ya da farkına vardığı durumları ifade ederse bu sefer daha büyük bir tacize uğrama korkusu ile artık baş edilemeyecek seviyeye gelene kadar bekleyebiliyor.

"Psikoterapi zedelenmiş özgüvenini yeniden inşa etmesine yardımcı olur"

- Psikoterapi mobbing mağdurlarına nasıl yardımcı olur?

Psikoterapi, mobbing mağdurlarının yaşadıklarını güven içinde anlatabilmeleri için uygun bir zemin sunar. Burada mağdur yaşadıklarını anlamlandırır, durumların farkına varır ve duygusal yükünü boşaltır. Sonrasında kişinin stresini yönetme becerileri kazanmasına ve zedelenmiş özgüvenini yeniden inşa etmesine yardımcı olunur. 

- Mağdurlara psikolojik destek sağlarken karşılaştığınız en büyük zorluklar nelerdir?

En büyük zorluk kişinin içinde bulunduğu durumu görebilmesi için duygularının yoğunluğunda kaybolmuş düşüncelerine ulaşabilmek. Yaşadığı fiziksel sıkıntılarla stresin bağlantısını fark ettirebilmek. Kendisine yönelik eleştirel durumu değiştirebilmek ve bu değişim için gerekli cesareti bulmasına yardımcı olabilmek.

- Mobbing mağdurlarına “ilk adım” olarak ne önerirsiniz? Bir psikoloğa başvurmadan önce yapabilecekleri pratik şeyler var mı? 

Elbette. Mobbing döngüsünü kırmak için öncelikle kişinin kendi tepkilerini gözden geçirmesi önemlidir. Mobbing davranışı genellikle öngörülebilir bir etkileşim döngüsüne dayanır: Saldırgan, mağdurun beklenen tepkisine göre hareket eder ve bu döngü karşılıklı olarak pekişir. Bu nedenle mağdurun davranış repertuarını genişletmesi ve saldırganın beklediği tepkilerin dışında farklı stratejiler denemesi, güç dengesini değiştirebilir.

"En sıkıntılı mobbing mağdurları genellikle aile şirketlerinde karşımıza çıkmakta"

- Mobbing mağdurlarıyla çalışırken sizi en çok etkileyen vakalar nelerdi? Genel olarak mobbing mağdurlarında ortak bir hikâye gözlemliyor musunuz?

En çok etkileyen değil belki fakat en sık gördüğüm en sıkıntılı mobbing mağdurları genellikle aile şirketlerinde karşımıza çıkmakta. Ve aile ortamında başlamış psikolojik şiddet, ailenin küçüğü olma ya da ailenin ekonomik olarak daha zayıf bulunan üyelerinin çocuğu olma gibi durumlar bu durumu şiddetlendirmektedir. Çünkü psikolojik tacizi normalleştirme çok uzun zaman önce ve farklı koşullarda filizlenmiş ve mobbinge uygun zemin inşa edilmiş. Burada kişinin yıllarca devam eden psikolojik şiddet ve iş yerinde devam eden mobbinge karşı çıkabilmesi bu ortamda sağlıklı kalabilmesi çok daha fazla efor gerektirmektedir. Genellikle ortak hikâye şudur: Mobbing uygulayan kişiler ya zaten pek çok alanda çok güçlüdür ya da güç elde etmeye dair olağanüstü bir arzuları vardır. Mobbing mağduru kişiler ise genellikle normal yaşamında da kendini suçlamaya yatkın bireylerdir. 

- Mobbingden kurtulan bireylerin psikolojik iyileşme süreci ne kadar sürüyor? Bu süreçte belirleyici faktörler neler? 

Bu kişiden kişiye değişiklik gösteren bir durum. Kaldı ki mobbingin süresi ve yoğunluğu da bu süreyi etkiyecektir. Birkaç aydan birkaç yıla kadar sürebilir.

- Son olarak mobbingsiz bir dünya için toplumsal ve bireysel olarak ne önerirsiniz?

Toplumsal olarak, daha fazla farkındalık yaratılmalı. Mobbingin ne olduğu, mobbinge uğrayanların hukuki haklarının neler olduğuyla ilgili kampanyalar düzenlenebilir. Eğitimler verilebilir. İş yerlerinde mobbinge karşı kesin sınırlar çizilebilir ve ciddi yaptırımlar ile önlem alınabilinir. Bireysel olarak ise çok küçük yaşlardan itibaren bireylerde sınır koyma becerisi geliştirilmeli. Aynı şekilde empati önemli bir kavram. Empati kurabilen bireyler çoğaldıkça mobbing gibi psikolojik taciz durumlarının azalacağını düşünüyorum. Aynı zamanda bireyler mobbinge tanık olduğunda sessiz kalmak yerine mağdurun yanında destekleyeci olarak konumlanabilir. 

YARIN: Mobbing ile Mücadele Derneği Başkanı İlhan İşman, iş yerinde psikolojik tacizin yaygınlığını ve mağdurların başvurabilecekleri yolları açıklıyor