2023 neredeyse bütün dünya borsalarında büyük artışların yaşandığı bir yıl olurken Şangay ve Shenzhen Hong Kong tersine gitmiş ve yılı önemli değer kayıplarıyla kapamıştı.

Önde gelen borsalarda olumlu seyir devam ede dursun Çin borsalarının kan kaybı geçen hafta da devam etti. Geçen yılı yüzde 14 kayıpla kapatan Hong Kong Hang Seng Endeksi Ocak ayı içinde (23 Ocak itibarıyla) bir yüzde 5 daha kaybetti. Shanghai Composite and Shenzhen Component endekslerinin Ocak performansları da benzer oranlarda aşağı yönlüydü.

Şangay ve Shenzhen borsalarındaki en değerli 300 şirketi takip eden Çin CSI 300 endeksi geçen yılı yüzde 11'den fazla kayıpla kapamıştı. Bu yılın ilk 22 günündeki kayıp ise neredeyse yüzde 8’i buldu.

Öyle ki Çin borsalarında işlem gören hisselerdeki son üç yılın değer kayıplarının toplamı neredeyse 6 trilyon dolara ulaştı. Bu rakam İngiltere’nin yıllık ekonomik üretiminin neredeyse iki katına denk geliyor. 

Geçen yılı ABD'nin gösterge endeksi S&P 500 yüzde 25, Avrupa'nın Stoxx 600 endeksi yüzde 13, Japonya'nın Nikkei 225 endeksi yüzde 30, 23 gelişmiş ülkedeki büyük ve orta ölçekli şirketlerin performansını izleyen ve yaygın olarak takip edilen bir küresel borsa endeksi olan MSCI Dünya Endeksi yüzde 22 artışlarla tamamlarken peki ne oldu da Çin borsalarındaki kan kayıpları geçen hafta ortasına kadar sürdü?

Çin’in en değerli 300 şirketini takip eden Çin CSI 300 endeksi ile ABD’nin gösterge endeksi SP500’in son 5 yıllık gelişimi

***

Bu gidişat haliyle Çin ekonomisinin son dönemde içinde bulunduğu durumdan kaynaklanıyor. Ama belki de sorunların kaynaklandığı ana noktayı, yani zurnanın zırt dediği yeri hatırlamakta yarar var.

Malum Çin ülkedeki sistemi Çin Karakterli Sosyalizm (中国特色社会主义) olarak nitelendiriyor. Bu tanım Deng Xiaoping ekonomik büyümeyi gerçekleştirme yolunda piyasa ekonomisi unsurlarını kullanmayı içeren Reform ve Açılım (改革开放) sürecini başlattıktan kısa bir süre sonra dillendirilmeye başlandı.

Kavramı Deng Xiaoping ilk kez 1982’de Çin Komünist Partisi (ÇKP)’nin 12. Ulusal Kongresi’nin açılış konuşmasında kullandı: [1]

Modernizasyon hamlemiz Çin’in gerçeklerinden başlamalıdır. Hem devrim hem de inşada, yabancı deneyimlerden öğrenmeye ve bunlardan yararlanmaya özen gösterilmelidir. Ancak, diğer ülkelerin deneyimlerini ve modellerini kopyalamak ve yeniden üretmek hiçbir zaman başarılı olmamıştır. Biz bu konuda pek çok ders çıkardık. Marksizmin evrensel gerçeklerini ülkemizin somut gerçekleriyle birleştirmek, kendi yolumuzu izlemek ve Çin özelliklerine sahip sosyalizmi (中国特色的社会主义)[2]  inşa etmek, uzun tarihsel deneyimimizden çıkardığımız temel sonuçlardır.

Deng Xiaoping Mao’nun ölümünün ardından liderliği üstlendiğinde Çin, kişi başına milli gelirin 165 dolar dolar olduğu,[3] açlık tehdidinin kol gezdiği bir üçüncü dünya ekonomisiydi. Rejim çöküşün eşiğine gelmişti. “Taşları hissederek nehri geçmek” (摸着石头过河)[4] düsturuyla usul usul ekonomik dönüşüm sürecini başlattı. Malum, neredeyse kendisi kadar ünlü “Kara kedi beyaz kedi hiç fark etmez fareyi yakalıyorsa iyi kedidir (黑貓白貓, 能抓耗子的就是好貓)” sözünü de “ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmek için kapitalist yöntemleri kullanmak gerekiyorsa varsın kullanalım” bağlamında söylenmişti.

Deng, uygulamanın teorik arka planını şu sözlerle açıklamıştı:

Planlamanın piyasa güçlerine oranı, sosyalizm ile kapitalizm arasındaki temel fark değildir. Planlı bir ekonomi, sosyalizme eşdeğer değildir, çünkü kapitalizmde de planlama vardır; piyasa ekonomisi kapitalizm değildir, çünkü sosyalizmde de piyasalar vardır. Planlama ve piyasa güçleri, ekonomik aktiviteyi kontrol etmenin araçlarıdır. Sosyalizmin özü, üretici güçlerin özgürleşmesi ve gelişmesi, sömürü ve kutuplaşmanın ortadan kaldırılması ve herkes için nihai refahın elde edilmesidir. Bu kavram netleştirilmelidir. Menkul kıymetler ve borsa iyi mi kötü mü? Herhangi bir tehlike içeriyorlar mı? Bunlar kapitalizme özgü mü? Sosyalizm bunlardan faydalanabilir mi? İnsanların çekincelerini muhafaza etmelerine izin veriyoruz, ancak bunları denemeliyiz. Bir ya da iki yıllık denemeden sonra uygulanabilir oldukları kanıtlanırsa, bunları genişletebiliriz.
(...)
Çin tarzı sosyalizme giden yolda ilerleyeceğiz. Kapitalizm yüz yıllardır gelişiyor. Oysa sosyalizmin inşasına şunun şurasında ne zaman başladık ki? [5]

Piyasa ekonomisi araçlarından komünist rejim altında faydalanmak veya Marksist terminolojiyle ifade edecek olursak üst yapı “komünizm”in altyapı “kapitalist ekonomi”yi idare ettiği bir sistem oluşturma modeli orta vadede belli tarihsel nedenlerin de katkısıyla başarılı oldu. Hızlı bir büyüme süreciyle birlikte gerçekleşen refah artışı tüm toplumsal kesimlere eşit ölçüde yansımadıysa bile hemen herkesin hayatını olumlu yönde etkiledi.

Ama bunun bir bedeli de oldu. Piyasa ekonomisinin kendi dinamikleri ve kendi gerekleri çalışmaya başladı. Örneğin gelir dağılımı hızla bozuldu, ABD’den bile kötü bir noktaya geldi. 

Kendinden önceki iki liderin aksine Xi Jinping “komünizm”i ve Parti’yi rejimin bir nevi kenar süsü gibi görmüyor. Parti’nin otoritesini ve rejimin merkeziyetçi yapısını erozyona uğratabilecek oluşumlara müsamaha etmiyor, bu konudaki tolerans eşiği önceki liderlerden çok düşük.   

Örneğin Alibaba, Tencent, Meituan, ByteDance, Baidu, JD.com gibi yeni teknoloji şirketleri özellikle son 10 yılda parlak başarılıyla ekonomik ve sosyal hayatta ağırlık kazanmaya başlamış, kurucuları ve tepe yöneticileri de toplumda bir nevi kanaat önderi haline gelmişti.  Yeni mezun on binlerce genç için hem ilham hem de önemli bir istihdam kaynağı durumundaydılar.

Bu yeni kuşak milyarder kanaat önderlerinin zaman zaman rejimle uyumlu olmayan tavırları belli bir noktaya kadar sineye çekildi. Ancak Alibaba’nın kurucusu Jack Ma’nın ülkedeki finansal sistemi ağır sözlerle eleştirmesi bir anlamda bardağı taşıran nokta oldu. Yönetim önce Alibaba hakkında tekelciliğe yönelik bir soruşturma başlattı. Ardından benzer uygulamalar diğer önde gelen teknoloji şirketlerine de yapıldı. Hepsine oldukça yüksek cezalar kesildi, bazı sınırlamalar getirildi. Bunun sonucunda halka açık bu şirketlerin piyasa değerleri büyük ölçüde geriledi. Öyle ki Alibaba, dünyanın en büyük oyun şirketlerinden Tencent, bizdeki Yemek Sepeti ile Getir’in benzeri sayılabilecek Meituan, e-ticaret devi JD.com gibi şirketlerin bugünkü piyasa değeri soruşturmaların başladığı 2021 Şubatına göre yaklaşık yüzde 70 oranında azalmış durumda (diğerlerinden farklı olarak Alibaba ile ilgili süreç 2020’nin kasım ayında başlamıştır.).

Çin’in önde gelen yeni teknoloji şirketlerinin piyasa değerlerinin son beş yıldaki gelişimi

Bu durumun etkisiyle yeni teknoloji şirketleri çok daha temkinli ve tedbirli politikalar uygulamaya başladılar ve geçen 3 yıl içinde çok sayıda çalışanı işten çıkardılar. Tabii bu durum Çin’in büyük sorunlardan biri olan genç işsizliğini de olumsuz etkiledi.

***

Borsalardaki olumsuz gidişatı durdurmak geçen yönetim geçen hafta ortasında harekete geçti. Çin kamu iktisadi teşebbüsleri offshore hesaplarında bulunan 2 trilyon RMB’yi (yaklaşık 278 milyar dolar) kullanarak alıma başlayınca borsalardaki durum tersine döndü. Bunun ne kadar kalıcı olacağı büyük ölçüde Çin ekonomisindeki gelişmelere bağlı olacak.

[1] https://www.ccdi.gov.cn/special/19da/lcddh_19da/12da_19da/201710/t20171013_108926.html

[2] Deng’in kullandığı “中国特色的社会主义” Türkçeye aslında “sosyalizmin Çin karakterli hali” diye çevrilebilir. Bugün kullanılan “中国特色社会主义” ise “Çin karakterli sosyalizm” anlamında özel bir isimdir.

[3] 1976 verisi. Dünya Bankası. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=CN

[4] Taşları hissederek nehri geçmek (摸着石头过河) “, temkinli bir şekilde ilerlemek anlamında kullanılan anonim bir söz. 1984’ten itibaren Deng Xiaoping tarafından sıkça kullanıldığından popüler hale gelmiştir.

[5] Excerpts from Talks Given in Wuchang, Shenzhen, Zhuhai and Shanghai, 18 Ocak-21 Şubat 1992, http://www.china.org.cn/english/features/dengxiaoping/103331.htm