22 maddede anayasa nasıl değişecek, TBMM ve referandum takvimi nasıl olacak?

Başbakan Binali Yıldırım ile MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'nin anlaşma açıklaması yaptıkları anayasa değişikliği, TBMM'deki görüşme takvimi ile olası referandum tarihini de gündeme getirdi.

Prof. Kemal Gözler'in makalesine göre, anayasa uyarınca anaysa değişikliği süreci şu şekilde işleyecek:

- Anayasada değişiklik yapma iktidarına literatürde “tali kurucu iktidar” ismi veriliyor. "Kurucu iktidar", kısaca, "anayasa yapma veya değiştirme iktidarı olarak" tanımlanıyor. Yeni bir anayasa yapma iktidarına “aslî kurucu iktidar”, mevcut bir anayasada, yine o anayasanın öngördüğü usûllere uygun olarak değişiklik yapma iktidarına da “tali kurucu iktidar” deniyor.

- Halen yürürlükte olan 1982 Anayasası, değiştirilmesi usûlünü, 175’inci maddesinde düzenliyor. 175’inci maddenin ilk fıkrasına göre, “Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir.”

- Anayasa değişikliği teklifi, normal kanun tekliflerinden iki bakımdan farklıdır. Birincisi; 175. maddeye göre; anayasa değişikliği teklif  etme yetkisi sadece yasama organı üyelerine veriliyor, yürütme organına teklif/tasarı yetkisi tanınmıyor. İkinci olarak, anayasa bir “teklif yetersayısı” getiriyor. Bu teklif yetersayısı TBMM üye tamsayısının (550) üçte biri, yani 184’tür.

- Anayasanın 175’inci maddesinin ilk fıkrasına göre anayasa değişikliği teklifinin TBMM Başkanlığı'na yazılı bir önerge halinde sunulması ve önergede öneri sahibi milletvekillerinin tümünün imzasının bulunması gerekiyor. Başkanlık bu imzaların teklif yetersayısına (184 milletvekili) ulaşıp ulaşmadığını kontrol eder.

- “Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesi ve kabulü, bu maddedeki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tâbidir" hükmünü içeren 175. maddenin 2'nci fıkrası uyarınca anayasa değişikliği tekliflerinin gerekçeli olması gerekir.

- Anayasa, anayasa değişikliği tekliflerini konu bakımından sınırlıyor. Anayasanın 4’üncü maddesine göre, “Anayasanın 1'inci maddesindeki devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2'nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.” 

- Anayasa değişikliği teklifi, bu üç maddenin dışında,  Anayasanın herhangi bir maddesine ilişkin olabilir. İlk üç madde dışında Anayasada değiştirilemeyecek başka bir madde, başka bir hüküm bulunmuyor.

- Anayasanın 175’inci maddesinin ikinci fıkrasına göre, kural olarak, anayasa değişikliği tekliflerinin görüşülmesi de kanun tekliflerinin görüşülmesi usûlüne tâbi. Kanun tekliflerinin TBMM'de görüşülme usûl ve esaslarını kendisi düzenlemeyen anayasada bu iş TBMM İçtüzüğü'ne bırakılıyor. İçtüzüğün 74’üncü maddesine göre, anayasa değişikliği teklifleri TBMM Genel Kurulu'nda görüşülmeden önce, Meclis Başkanlığı'nca komisyonlara havale edilecek.

- TBMM İçtüzüğü'ne göre, anayasa değişikliği teklifi önce Anayasa Komisyonu'nda görüşülecek. İçtüzüğün 42. maddesine göre, Anayasa Komisyonu kendisine havale edilen anayasa değişikliği teklifini inceledikten sonra vardığı sonuçları bir rapora bağlayarak, TBMM Genel Kurulu'na sunması için Meclis Başkanlığı'na gönderecek. İçtüzüğün 37. maddesine göre komisyonun inceleme ve görüşmeleri 45 gün içinde tamamlaması gerekiyor. Yine 37. maddeye göre, komisyon bu süre içinde incelemesini tamamlamamışsa anayasa değişikliği teklifi sahipleri, teklifin Genel Kurul gündemine alınmasını isteyebilirler. Bu istemin Genel Kurul'ca kabul edilmesi hâlinde, teklif doğrudan Genel Kurul gündemine alınacak.

- Anayasanın 175’inci maddesinin birinci fıkrasına göre, anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin Genel Kurul'da iki defa görüşülmesi gerekiyor. İki defa görüşme koşulunun amacı, "anayasa değişikliklerinin aceleye getirilmemesi, konu üzerinde daha ciddî bir şekilde durulmasını sağlamak."
- TBMM İçtüzüğü'nün 93’üncü maddesine göre, “ikinci görüşmeye birinci görüşmenin bitiminden 48 saat geçmeden başlanamıyor. Aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre, “ikinci görüşmede yalnızca maddeler üzerinde verilmiş değişiklik önergeleri görüşülür, birinci görüşmede üzerinde değişiklik teklifi bulunmayan bir madde hakkında ikinci görüşmede önerge verilemez.”

- Genel Kurul'da, birinci görüşmenin başında, önce, anayasa değişikliği teklifinin “tümü üzerinde görüşmeler” yapılıyor. Bu görüşmelerin ardından maddelere geçilip geçilmemesi hakkında gizli oylama yapılıyor. Oylamada,TBMM üye tamsayısının (550) beşte üç (330) çoğunluğu "karar yeter sayısını" oluşturuyor. Bu oylamada maddelere geçilmesi kabul edilmez ise, anayasa değişikliği teklifi reddedilmiş sayılıyor ve birinci tur görüşmelerin bu aşamada sona ermesiyle ikinci tur görüşmelere geçilmez ve süreç sona ermiş olur.

- Maddelere geçilmesi kabul edilirse, bu maddelerin her birinin teker teker görüşülüp oylanmasıyla birinci görüşme sonuçlanmış olacak.

- Birinci görüşmenin bitmesinden itibaren en az 48 saat geçtikten sonra ikinci görüşmeye geçilecek. Sadece maddeler üzerinde verilmiş değişiklik önergeleri görüşüldüğü ve birinci görüşmede üzerinde değişiklik teklifi bulunmayan bir madde hakkında ikinci görüşmede önerge verilemediği bu turda, bu koşulları taşıyan bir değişiklik önergesi yoksa, sadece maddelerin teker teker oylaması yapılacak.

- TBMM İçtüzüğü'nün 94. maddesi uyarınca ikinci turda maddelerin teker teker oylanmasının ardından anayasa değişikliği teklifinin tümünün kabulü için oylama yapılacak.

- İkinci görüşmede, birinci görüşmede reddedilen maddeler hakkında tekrar oylama yapılıp yapılmayacağı konusunda tartışmalar var. Prof. Kemal Gözler'in de katıldığı Prof. Erdal Onar ve Ergun Özbudun'un görüşüne göre, birinci görüşmede reddedilmiş maddeler için anayasa değişikliği süreci biter. İkinci görüşmede sadece ilk görüşmede kabul edilen maddelerin görüşülmesi ve oylanması gerekir. 
Ancak, TBMM İçtüzüğü'nün 94’üncü maddesinin ikinci fıkrasına göre, “birinci görüşmede gerekli çoğunlukla kabul oyu alamayan bir madde ikinci görüşmede de gerekli çoğunlukla kabul oyu alamamışsa reddedilmiş oluyor.” Bir başka deyişle, TBMM İçtüzüğü, ilk turda reddedilmiş maddeler hakkında da ikinci turda oylama yapılmasını öngörüyor. 

- Anayasanın 175. maddesine göre, anayasa değişikliği teklifinin gerçekleşmesi için, TBMM üye tamsayısının (550) en az beşte üç çoğunluğuyla (330) kabul edilmesi şart. 330'un altında kalan anayasa değişiklikleri reddedilmiş oluyor. 

- Anayasa uyarınca, 330 ile 367 (TBMM üye tamsayısının üçte ikisi) arasında oy alan anayasa değişikliği teklifinin Cumhurbaşkanı tarafından referanduma sunulması zorunlu. 367 ve üzerinde oy alan anayasa değişikliklerini ise Cumhurbaşkanı isterse referanduma (halkoyu) sunuyor. Anayasanın 175. maddesi uyarınca, Cumhurbaşkanı, diğer kanunlar gibi, anayasa değişikliği tekliflerini de, bir kez daha görüşülmek üzere TBMM'ye geri gönderebiliyor.

Cumhurbaşkanı'nın iade etmediği anayasa değişikliği teklifleri, referanduma sunulmak üzere Resmi Gazete'de yayımlanıyor.

- 175. maddeye göre, "Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların kabulü sırasında, bu kanunun halkoylamasına sunulması halinde, Anayasanın değiştirilen hükümlerinden, hangilerinin birlikte, hangilerinin ayrı ayrı oylanacağını da karara bağlar."

-  Yine 175. maddeye göre, "halkoyuna sunulan anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların yürürlüğe girmesi için, halkoylamasında kullanılan geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu" gerekiyor. Bir başka deyişle, oylamaya katılan seçmenlerden oyları geçerli olanların yarısından bir fazlasının (basit çoğunluk) desteğiyle anayasa değişikliği kabul edilmiş, tersi durumda reddedilmiş oluyor.

- "Teklifin maddelerine geçilmesi", "birinci turda maddelerin her biri hakkında yapılan oylama", "ikinci turda maddelerin her biri hakkında yapılan oylama" ve ve "teklifin tümü hakkındaki oylama" olmak üzere TBMM Genel Kurulu'nda dört gizli oylamadan geçen teklifin, Resmi Gazete'de yayımlanmasından sonra 60 gün içinde halkoyuna (referandum) sunulması gerekiyor.

- Bu takvim dikkate alındığında, TBMM'deki görüşmeleri ocak ayı sonunda bitecek bir anayasa değişikliği için en erken mart ayı sonu, nisan ayı başında referanduma gidilebileceği söylenebilir.