50 yıl önce 23 Mayıs 1974'te Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 27. Dünya Sağlık Asamblesi'nde (DSA) Genişletilmiş Bağışıklama Programı'nı oluşturduğunu duyurdu. Geçen 50 yılda, bağışıklama programı 101 milyonu 1 yaşın altında olan toplam 154 milyon hayat kurtardı. Bağışıklama programının başarılarının kutlandığı ve önümüzdeki 50 yıl için yeni sözlerin verildiği EPI50 stratejik yuvarlak masa toplantısı 28 Mayıs 2024 tarihinde Cenevre'de 77. DSA toplantısının bir yan etkinliği olarak düzenlendi. DSÖ Genel Direktörü Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus yanı sıra UNICEF, Gavi, CEPI, Bill ve Melinda Gates Vakfı temsilcileri ve ülke sağlık bakanlarının katılımıyla gerçekleştirilen stratejik yuvarlak masa toplantısında ben de davetli olarak 50 yılda gerçekleşen yenilikleri, buluşları kutlamak ve geleceğe yönelik perspektiflerle ilgili geçtiğimiz ay yitirdiğimiz, hayatını halk sağlığına adamış sevgili John S. Lloyd'un anısına bir sunum yaptım.

Edward Jenner, oğlunu aşılarken. Heykel Giulio Monteverde, 1878, Modern Sanat Galerisi, Genova

GBP'nin kurulmasında çiçek hastalığının ortadan kaldırılmasına yönelik başarılı ilerleme çok önemli bir rol oynadı. GBP ile hız kazanan girişim 1980'de çiçek hastalığının dünya yüzünden kökünün kazınması ile tarihe bir kilometre taşı olarak geçti. 1974'te duyurulan program hedeflerinde çiçek hastalığı yanı sıra, tüm çocukların 6 temel çocuk hastalığına (tüberküloz, difteri, tetanos, boğmaca, çocuk felci ve kızamık) karşı aşılanması hedefi yer alıyordu. Bugün GBP, 13 hastalığa karşı aşılamaya yönelik evrensel öneriler ve diğer 17 hastalık için de özel öneriler içeriyor. Ayrıca bağışıklamanın kapsamı da çocuklardan öte, ergenlere ve yetişkinlere kadar genişlemiş durumda.

Aşı programı performansının bir göstergesi olan difteri-tetanos-boğmaca (DTP3) aşısının üçüncü dozunun küresel kapsamı, 1974'te GBP başladığında yüzde 5'in altındayken, 2019'da COVID'den önce yüzde 86'ya yükselmişti. Pandeminin getirdiği olumsuz etkilerle özellikle çocukluk çağı aşı programlarının gerilemesi nedeniyle bu oran ne yazık ki bugün için yüzde 84'e gerilemiş durumda.

Geçtiğimiz günlerde DSÖ'nün öncülük ettiği, DSÖ yanı sıra, dünyanın sayılı araştırma kuruluşlarından bilim insanlarının katıldığı Genişletilmiş Bağışıklama Programının başlangıcından bu yana aşılamanın küresel çapta halk sağlığı üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla yapılan tarihi bir çalışma Lancet'te yayınlamdı.

Araştırmacılar, bu modelleme çalışmasında, GBP'ndaki 14 patojene karşı 50 yıllık aşılamanın küresel ve bölgesel halk sağlığı etkisini tahmin etmek için bir dizi matematiksel ve istatistiksel model kullandı. Modellenen patojenler için, 1974'ten bu yana uygulanan tüm rutin ve tamamlayıcı aşıların kapsamını göz önünde bulundurarak ve geçmişte aşılamanın olmadığı varsayımı ile her yaş grubu için önlenen olum ve hastalık oranlarını hesapladılar. Daha sonra bu modellenmiş sonuçları, aşılamanın bu dönemde küresel olarak azalan bebek ve çocuk ölüm oranlarına katkısını hesaplamada kullandılar.

Geçtiğimiz 50 yıl önemli kilometre taşlarına tanık oldu. 1974'te GBP'nin kurulmasının ardından 1979'da Pan Amerikan Sağlık Konferansı kararı ile Pan Amerikan Sağlık Örgütü (PAHO) Döner Fonu kuruldu, bu fon aracılığıyla aşıların, enjektörlerin ve soğuk zincir ekipmanlarının uygun fiyatlarla toplu alımını ve erişimini artırdı. 1982'de UNICEF, GOBI olarak bilinen, büyümenin izlemesi, oral rehidratasyon tedavisi, emzirmeyi teşvik ve bağışıklama odaklı Çocukların Hayatta Kalma ve Gelişim Devrimi'ni başlattı. GBP'nin ilk standartlaştırılmış aşı takvimi 1984'te hayata geçirildi. 1990 Çocuk Aşıları Girişimi'nin kurulmasına tanık oldu, girişim aracılığıyla GBP'nin performansını artırabilecek aşıların geliştirilmesini hızlandırmayı amaçlandı.1999'da DSO Genel Direktörü tarafından, aşılar ve teknoloji, araştırma ve geliştirme, bağışıklama uygulamaları ve diğer sağlık müdahaleleri ile bağlantıları da dahil olmak üzere, küresel politikalar ve stratejiler konusunda DSÖ'ye önerilerde bulunmak üzere uzmanlardan oluşan aşı stratejik danışma kurulu SAGE kuruldu. 2000 yılında yeni ve yeterince kullanılmayan aşılara eşit erişimi hızlandırmak için Gavi, Aşı İttifakı kamu-özel ortaklığı olarak kuruldu. Epidemilere Hazırlık Yenilikleri Koalisyonu CEPI 2017 yılında Ebola virüsü, Zika virüsü ve şiddetli akut solunum sendromu (SARS) salgınlarına küresel bir yanıt olarak, gelecekteki salgınları önlemek için ortaya çıkan bulaşıcı hastalıklar için güvenli ve etkili aşılar geliştirmek amacıyla başlatıldı. 2006-2015 Küresel Bağışıklama Vizyonu ve Stratejisi ile 2011-2020 Küresel Aşı Eylem Planı'ndan elde edilen dersler üzerine inşa edilen Bağışıklama Gündemi 2023 IA2030, Ağustos 2020'de 73. Dünya Sağlık Asamblesi tarafından onaylandı. COVAX, COVID-19 Araçlarına (ACT) Hızlandırıcı ortaklığının aşı ayağı olarak 2020'de kuruldu ve COVID-19 testleri, tedavileri ve aşılarının geliştirilmesi, üretimi ve adil dağıtımını hızlandırarak COVID-19 kaynaklı ölümleri ve ciddi hastalıkları azaltmayı ve tam toplumsal ve ekonomik faaliyeti geri getirmeyi amaçladı. COVID-19 pandemisi öncesi bağışıklama oranlarını yeniden sağlamak, pandemi nedeniyle kaçırılan çocukların aşılarını tamamlamak ve 2030 hedeflerine ulaşmak için rutin bağışıklama sistemlerini güçlendirmeyi amaçlayan Büyük Yakalama girişimi 2023'te başladı. Bu yıl da GBP, küresel düzeyde yaşam boyu kapsama alınmış bulunan 13 aşıyla önlenebilir hastalığa ek olarak sitma, mpox, kolera, zona gibi 17'den fazla aşıyla önlenebilir hastalığı da kapsayacak şekilde genişletildi.

2000'den günümüze yeni aşıların uygulamaya geçirilmesi hızlandırıldı. Bu kapsamda, Gavi aracılığıyla birçok aşı ülke programlarına alındı. MenAfriVac projesi, yeni ve oldukça ucuz bir menenjit aşısının gün ışığına çıkmasını sağladı.

Lancet'te yayımlanan çalışma GBP'nin halk sağlığına katkısını şöyle özetliyor:

"Bu çalışmada modellenen aşıların 1974 yılından bu yana 154 milyon hayat kurtardığı tahmin edilmektedir; bunların yüzde 95'i 5 yaşından küçük çocuklardadır. Bu, 9 milyar yaşam yılının kurtarıldığı anlamına geliyor ve ayrıca hastalık oranlarının azalmasının sağladığı ek fayda da dikkate alındığında, aşılama sayesinde 10,2 milyar sağlıklı yaşam yılı kazanıldı. Kızamık aşısı tek başına en büyük katkıyı sağlamıştır ve muhtemelen öyle kalacaktır. Aşılama, bebek ölümlerindeki toplam küresel azalmanın neredeyse yarısına ve bazı bölgelerde bu kazanımların çoğunluğuna yol açmıştır. 50 yıllık aşılama sonucunda bugün doğan bir çocuğun, bebeklik ve çocukluk döneminin her yılı için hayatta kalma şansı yüzde 40 oranında artmaktadır. Bebek aşılamasının hayatta kalma faydaları 50 yaşın ötesine uzanıyor; çiçek hastalığının ve yetişkin ölümlerini etkileyen insan papilloma virüsü (HPV), grip, SARS-CoV-2, Ebola, mpox ve diğer aşıların beklenen faydalarının hariç tutulduğu dikkate alındığında dikkate değer bir bulgu."

GBP aracılığıyla kurtarılan 154 milyon hayat, her bir dakikada 6 cana denk düşüyor.

Göremeyeceğimi bildiğim halde, aşılama konusunda gelecek 50 yılda çok daha büyük işlere imza atılacağından eminim. Ancak COVID-19 pandemisi ile gözlemlediğimiz, uluslararası iş birliğinin ayaklar altına alındığı, endüstrileşmiş ülkelerin bencilliğiyle kendini gösteren hastalığın ileride görülecek pandemilerde tekrar etme olasılığı beni korkutuyor. Korkutuyor ama, soğuk savaş döneminde 1955'te Mikhail Chumakov başkanlığında Sovyet bilim insanlarının (Marina Voroshilova, Anatoli Smorodintsev ve Lev Lukin) ABD'li bilim insanlarıyla başlattıkları iş birliğinin çocuk felci hastalığına karşı kazanılan zaferlerin habercisi olduğunu da bilmek sakinleştiriyor bir bakıma. Bir de COVID-19 pandemisi döneminde, ülke içi baskılara rağmen nüfusunun yalnızca yüzde 5'ini aşılayan Norveç'in, COVAX'ın 1,9 milyon aşı dozunun 700.000'ini düşük gelirli ülkelere yeniden dağıtmasına izin vermeye karar vermesi... Soğuk savaş döneminde Chumakov-Sabin birlikteliği, uluslararası bilimsel ve tıbbi iş birliğinin yalnızca herkesin yararına olabilecek bilimsel ilerlemeler sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda siyasi düşmanlık karşısında bile diplomatik tartışmalar için bir iletişim kanalı açabileceğinin en güzel örneği ve hatırlatıcısıdır.

Soğuk savaş döneminde bilim diplomasisi ile çocuk felcine karşı kazanımların mimarları Dr. Mikhail Chumakov ve Dr. Albert Sabin

Kuşkusuz önümüzdeki 50 yılı 1955'te Sovyetlerin başlattığı bilim diplomasisi aracılığıyla gerçekleşen bilimsel bilgi alışverişi ve oluşturulan doğrudan iletişim kanalları gerçekleriyle değerlendirip tahmin etmek bir anlamda saflık olabilir.

Olsun, ümitsiz yaşanmıyor.