Translasyonel tıp kavramı camiamıza yeni giren tanımlardan biri ve henüz tam bir Türkçe karşılığı yok. Çeviri tıbbı diye çevirebileceğim bu kavram esasen, nihai hedefi insan sağlığını ve uzun ömürlülüğünü iyileştirmek olan iki yönlü bir yoldur.

Hedefleri; yeni tedavilerin ve tanıların gelişimini hızlandırmak, temel bilimlerdeki umut verici keşifleri klinik çalışmalara etkin bir şekilde aktararak, yeni tedavilerin ve tanı araçlarının hastalara daha hızlı ulaşmasını sağlamayı amaçlamaktır. Biyologlar, kimyagerler, mühendisler ve klinisyenler gibi farklı disiplinlerden araştırmacılar arasındaki iş birliğini teşvik eder. Bu birleşik uzmanlık laboratuvar ile klinik uygulama arasındaki boşluğu kapatmak açısından çok önemlidir. Ayrıca bireysel hastalara göre uyarlanmış daha kişiselleştirilmiş tedavi yaklaşımlarının geliştirilmesinin yolunu açabilir. Genel olarak çeviri tıbbı, bilimsel keşifleri sağlık hizmetlerinde somut gelişmelere dönüştürmede çok önemli bir rol oynar. Eksozom işte bu çeviri tıbbını temsil eden bir ürün olarak, biyoteknoloji laboratuvarında geliştirilip, doktorun klinikte uyguladığı tedavilerden birisidir. Chen, J., ve ark (2022) Nikfarjam, S.,ve ark (2020). Yakın zamanda bizi zamanda geriye götürerek gençleştireceğini umduğumuz uzun yaşam çalışmaları, kullanımımıza yeni giren kök hücre, gen tedavileri, telomer uzatma, anti-aging, longevity, rejeneratif tıp hep bu bağlamda, nihai tüketici olan hastanın tedavi ve bakımında kullanım alanı buluyor.

Eksozomlar EV (ekstrasellüler vezikül/hücre dışı kese) ailesine ait, hücreler arası iletişimi sağlayan kargo paketleridir. Vücuttaki hemen her hücreden salgılanır ve tüm vücut hücrelerinde, dokularında ve sıvılarında bulunur. Hücreler arası iletişimin senkronize bir şekilde sürdürülmesini sağlar. Eksozomları hücre içinde oluşturulan küçücük baloncuklar gibi düşünün. Kaynaklandığı hücrenin karakteristiklerini yansıtan proteinler, RNA, mRNA, miRNA, lipidler içerirler. Bu küçük baloncuklar kan ve diğer sıvılarla vücudun en uzak yerlerine taşınabilir ve diğer hücrenin içine girdiğinde baloncuk açılarak, getirdiği mesajı, bilgiyi hücrenin içine direk bir şekilde aktarırlar.

Biyoteknoloji alanındaki gelişmeler araştırmacıların, üstün yenileyici özelliklerle donatılmış Mezenkimal Kök Hücrelerden (MKH) ve kök hücre içeren diğer dokulardan eksozom izole etmesini mümkün kılmış ve bugün çeşitli hastalık tanı ve tedavisinde araştırma ve uygulama alanı bulmuştur. Eksozomlar çeşitli kanserler, yaşlanma, nörodejeneratif hastalıklar (Alzheimer H., Parkinson H., bunama), kalp-damar hastalıkları ve ortopedik hastalıklarda, ürolojide, beyin ve omurilik travma cerrahisinde, yaşlanmış cildi tedavi amacıyla çeşitli tıp disiplinlerinde kullanılmaya başlanmıştır. Cully, M. (2021)

Tedavi amacına yönelik olarak olağanüstü yenileyici özelliklerinden dolayı Mezenkimal Kök Hücre (MKH) kaynaklı eksozom çeşitli hastalıkları tedavi etmede tercih edilmektedir. Kemik iliği, yağ dokusu, plasenta, göbek kordonu MKH elde edilebilen dokulardır. Bitkisel kaynaklı eksozomların tedavi edici özellikleri araştırılmakta ancak etkilerinin insan MKH’den elde edilen eksozomlardan farklı olacağını düşünmek doğru olur. Kilasoniya, A., ve ark.(2023) Kim, J., ve ark (2022)

Gelelim hangi amaçlarla kullanılabileceklerine...

Tanı amaçlı: Likit biyopsi adını duymuş olabilirsiniz. Alınan kandan vücutta kanser hücresi olup olmadığını ve türünü saptayabilen bir tanı ve tarama testidir. Yaklaşık son on yıldan beri, verileri toplanan ve bugün tanı koyma amacıyla kullanılabilecek duruma gelen bir testtir ve kanser hücrelerinden salgılanan eksozomlar aracılığı ile dolaşan tümör hücrelerinin kendisinin ve mutasyonlarının tanısının koyulmasını mümkün kılan bir testtir. Yu,D.,ve ark.(2022)

Tedavi amaçlı: Uçaklar ve havaalanı arasında yolcu taşıyan shuttle otobüsleri gibi düşünürsek eksozomların içine ilaç koyarak hedefe yönelik tedavi olanakları araştırılmaktadır ve bunu yapmada bazı zorluklar hâlihazırda var. Eksozomun tedavi amacına yönelik üretilmesi (exosome engineering) gibi yeni teknolojilerin geliştirilmesine ihtiyaç var. Bu şekilde dolaşımda kalma süresi, hedef dokuda hedeflenen tedaviyi iletmesi, ilacın içine yüklenmesi gibi konuların çözüleceğini umuyorum. Sadeghi, S., ve ark. (2023)

Anti-aging amaçlı kullanımı

• Cilt gençleştirme: Zamanla elastikiyetini kaybetmiş ve sarkmış, ince veya derin kırışıklıklardan şikayetçi iseniz kollajeni altı kat, elastini üç yüz kata kadar arttıran eksozom uygulamasından yarar görürsünüz. Ayrıca wellness ve yaşlanma tedavilerinde damardan eksozom uygulamaları tedavinin bir parçası olarak, Zhou, Y., ve ark. (2021),
• Menopoz öncesi kollajen depolama: Daha önceki yazılarımda menopozun cildi neredeyse mahveden bir süreç olduğundan bahsetmiştim. Bu döneme kollajen depolarınız ne kadar güçlü girerseniz o kadar az etkilenirsiniz. Yang, G. H., ve ark. (2021)
• Leke tedavisi: Güneşin yaşlandırıcı etkisi çok iyi tanımlanmasına ve güneş koruyucunun en güçlü anti-aging etkili krem olduğu bilinmesine rağmen, kullanmama veya tekrarlamama nedeniyle ultraviyole ışınlarının etkisiyle yaşlanan ve lekelenen cildin onarımında eksozom kullanılabilir. Wu, H., Zhang,ve ark,(2022)
• Saç dökülmesi: Erkek ve kadın tipi saç dökülmesinde MKH eksozomlarının onarıcı ve yenileyici etkisi sayesinde mevcut saç kökleri güçlenir, dökülme dönemini durdurur ve büyüme dönemini destekleyerek, uyku dönemine giren kökleri uyararak saçları çoğaltır, güçlendirir. Gupta, A. K., ve ark.(2023)

Nasıl uygulanırlar?

Hangi amaçla yapıldığına bağlı olarak uygulama yolu değişkenlik gösterir. Ortopedik amaçla eklem içine ve kasa uygulanırken, beyin cerrahları omurilik travma ameliyatlarında onarım yaptıktan sonra o bölge ve etrafına enjekte eder. Bunama, Alzheimer gibi dejeneratif beyin hastalıklarında ve anti-aging amaçla damar yoluyla veya intratekal uygulanırken, deri rejuvenasyonu ve saç tedavilerinde deri altına enjekte edilir. Xiong M.,ve ark (2021), Khan, H.,ve ark.(2021), Guo, M.,ve ark.(2020), Khoshsirat, S.ve ark.(2019)

Referanslar:

1. Chen, J., Li, P., Zhang, T., Xu, Z., Huang, X., Wang, R., & Du, L. (2022). Review on strategies and technologies for exosome isolation and purification. Frontiers in bioengineering and biotechnology, 9, 811971.
2. Nikfarjam, S., Rezaie, J., Zolbanin, N. M., & Jafari, R. (2020). Mesenchymal stem cell derived-exosomes: a modern approach in translational medicine. Journal of translational medicine, 18, 1-21.
3. Cully, M. (2021). Exosome-based candidates move into the clinic.  Rev. Drug Discov, 20(1), 6-7.
4. Kilasoniya, A., Garaeva, L., Shtam, T., Spitsyna, A., Putevich, E., Moreno-Chamba, B., ... & Saura, D. (2023). Potential of plant exosome vesicles from grapefruit (Citrus× paradisi) and tomato (Solanum lycopersicum) juices as functional ingredients and targeted drug delivery vehicles. Antioxidants, 12(4), 943.
5. Kim, J., Li, S., Zhang, S., & Wang, J. (2022). Plant-derived exosome-like nanoparticles and their therapeutic activities. Asian journal of pharmaceutical sciences, 17(1), 53-69.
6. Yu, D., Li, Y., Wang, M., Gu, J., Xu, W., Cai, H., ... & Zhang, X. (2022). Exosomes as a new frontier of cancer liquid biopsy. Molecular cancer, 21(1), 56.
7. Sadeghi, S., Tehrani, F. R., Tahmasebi, S., Shafiee, A., & Hashemi, S. M. (2023). Exosome engineering in cell therapy and drug delivery. Inflammopharmacology, 31(1), 145-169.
8. Zhou, Y., Zhao, B., Zhang, X. L., Lu, Y. J., Lu, S. T., Cheng, J., ... & Zhang, J. (2021). Combined topical and systemic administration with human adipose-derived mesenchymal stem cells (hADSC) and hADSC-derived exosomes markedly promoted cutaneous wound healing and regeneration. Stem cell research & therapy, 12(1), 257.
9. Wu, H., Zhang, Z., Zhang, Y., Zhao, Z., Zhu, H., & Yue, C. (2022). Extracellular vesicle: A magic lamp to treat skin aging, refractory wound, and pigmented dermatosis?. Frontiers in Bioengineering and Biotechnology, 10, 1043320.
10. Gupta, A. K., Wang, T., & Rapaport, J. A. (2023). Systematic review of exosome treatment in hair restoration: Preliminary evidence, safety, and future directions. Journal of Cosmetic Dermatology, 22(9), 2424-2433.
11. Xiong, M., Zhang, Q., Hu, W., Zhao, C., Lv, W., Yi, Y., ... & Wu, Y. (2021). The novel mechanisms and applications of exosomes in dermatology and cutaneous medical aesthetics. Pharmacological research, 166, 105490.
12. Khan, H., Pan, J. J., Li, Y., Zhang, Z., & Yang, G. Y. (2021). Native and bioengineered exosomes for ischemic stroke therapy. Front Cell Dev Biol 9: 619565.
13. Guo, M., Yin, Z., Chen, F., & Lei, P. (2020). Mesenchymal stem cell-derived exosome: a promising alternative in the therapy of Alzheimer’s disease. Alzheimer's Research & Therapy, 12, 1-14.
14. Khoshsirat, S., Keramatinia, A., Khoramgah, M. S., Vafaei-Nezhad, S., Niknazar, S., Darabi, S., ... & Abbaszadeh, H. A. (2019). Exosome therapy in spinal cord injury: A review. Journal of Otorhinolaryngology and Facial Plastic Surgery, 5(2), 1-8.