Konuya resim okumayı bilmediğim ama resim izlemeyi çok sevdiğimle başlayayım. Ay başında yaptığım Viyana ve Budapeşte ziyaretlerimde 1.500’ün üzerinde resim görmüşümdür. Kimini oturdum dakikalarca izledim, kimini hızlıca geçtim, kimi beni farklı düşüncelere sevk etti ama erken dönem barok ressamlarından Cenovalı Gioacchino Assereto’nun The Mocking of Job (Eyüp'le Alay Edilmesi) adı verilen bu resmi beni kahkahaya boğdu.

Neden kahkaha attığıma gelecek olursak bu resmi, Budapeşte’ki Güzel Sanatlar Müzesi’nde barok dönem eserlerinin de sergilendiği bir koleksiyonda (Old Master Paintings Collection) gördüm. Barok dönem; dini ve mitolojik konuların ağırlıkla işlendiği, sanatta duygusal yoğunluk ile görkemin öne çıktığı bir dönemdir. İki resim önce aşağıdakine benzer bir resme bakarken karşınıza yukarıdaki resmin çıktığını hayal edin! İtiraf edin, siz de kahkaha atardınız.

Luca Giordano'ya ait Justice Disarmed | The Museum of Fine Arts, Budapest

Hemen küratörümüzün bizim için yazdığı açıklamayı okumaya koyuldum. Aşağıya küratörün metninin fotoğrafını koyacağım ama resmin ne anlatmak istediğinin Türkçesini de kısaca özetleyeceğim.

Başta söylemiştim ben resim okumayı bilmiyorum ama ChatGPT’nin maşallahı var ona sordum ve uzun uzun anlattı. Hızlıca özet geçeyim: Resim, sabrıyla tanınan peygamber Eyüp’ün tüm mal varlığını ve sağlığını kaybettikten sonra eşinin ona yönelik eleştiri ve alayını konu alıyor. Eyüp The Mocking of Job adı verilen bu resimde, fiziksel ve ruhsal acı içinde çıplak ve zayıf bir şekilde tasvir edilmiş, ellerini kenetleyerek sabır ve teslimiyet gösteriyor. Eşi ise parmağıyla onu işaret ederek aşağılayıcı el işaretini yapıyor ve inancını sorgulamaya itiyor. Resim, Eyüp’ün inancı ve sabrı ile eşinin eleştirel yaklaşımı arasındaki çatışmayı dramatik bir ışık-gölge oyunuyla vurgulayarak, izleyiciye insanın acı, iman ve direniş hikâyesini aktarmaya çalışıyor. Ayrıca resmin sol tarafında, karanlık arka planda görünen iki figür de Tanrı’nın izniyle cehennemden çıkan şeytanlarmış.

Neyse; resmi, resmin bulunduğu koleksiyonu, sevgili küratörümüzün ve ChatGPT’nin okumalarını anlattım, şimdi gelelim asıl konumuza.

İşaret ve orta parmak arasına başparmağın yerleştirildiği bu el hareketi demek ki 17. yüzyılın başlarından 18. yüzyılın sonlarına kadar süren barok dönem Cenova’sında aşağılama, hakaret etme gibi anlamlarda kullanılıyormuş.

Bizde hâlâ sıklıkla kullanılan bu el hareketine ‘nah’ deniyor. ‘Nah’ hareketinin ne anlama geldiğini açıklamam gerekiyor mu bilmiyorum fakat sözlük anlamını buraya yazayım. Hepimizin bildiği üzere bir olayın veya isteğin gerçekleşmeyeceğini vurgulamak amacıyla kullanılan bir el hareketi. Örnek vermek gerekirse; ‘Bu ekonomide nah ev alırsın!’ ünlemine eşlik eden bir el hareketi.

Küçük bir araştırmayla öğrendim ki farklı kültürlerde farklı anlamlara geliyormuş. Nerede ne anlama geldiğini öğrenmek için Google, yapay zeka, ansiklopedi, kitap ne varsa döktüm önüme ve başladım kıta kıta bakmaya. İngilizcede ‘fig sign’ olarak bilinen bu hareketimiz, Asya, Afrika ve Amerika kıtasının birçok ülkesinde bizimkine benzer hafif müstehcenlik içeren, küçük düşürücü hakaret anlamında kullanılıyormuş.

İlginç olan günümüz İtalya’sında ‘mano fico’ yani ‘incir eli’ anlamına gelen bu işaret nazardan korunma amacıyla yapılan eski bir hareketmiş. Ama Cenova çevrelerinden sevgili ressamımız Assereto’nun resminde bu işaret, hakaret anlamında kullanılmıştı. Demek ki bu hareket, İtalya’da yaş aldıkça uslanmış.

Doğu Avrupa’ya, özellikle Rusya’ya baktığımızda eskiden ‘kötü şans’ anlamında kullanılıyormuş. Halk inanışlarında, kötü ruhlara veya nazara karşı bir tür koruma simgesi, tılsım olarak da kullanılmış. Ama anladığım kadarıyla günümüzde bizimle benzer bir anlamda kullanılıyormuş. Bu konunun Rusya’ya ilişkin kısmını uzun yıllar SSCB’de yaşamış, bölgenin en önemli uzmanlarından ve T24 yazarı Hakan Aksay’a cesaret edebilirsem sorarım (bir gazeteci büyüğüne göstermek için bile olsa bu hareketi yapmak kolay değil). Belki salı günleri yaptığı Kuzey Raporu programında konuya bir açıklık getirir.

Avusturalya kıtasında kullanılan bazı el hareketleri | İllüstrasyon: AI

Birçok kıtadan bahsettik Avusturalya’nın başı kel mi, hemen oraya da baktım. Yazık bu el hareketinden pek haberdar değillermiş. Elbette ilgilisi, meraklısı biliyordur onlara lafımız yok. Ama hiç merak etmeyin onlar da el ve parmaklarını kullanarak yukarıda bazı örneklerini yapay zekaya çizdirdiğim -kendim yapmaya utandım- aşağılama işaretlerini kullanıyormuş. İçiniz rahat olsun yani, herkesin kendine göre bir ‘nah’ı var. Başka bir paragraf açmaya bile üşendiğim bir kıta var ki o da Antartika, orada araştırmacılar haricinde nefes alan insan bile yok Allah aşkına ne hareketi.

“Vay arkadaş kültür-sanat yazısı okumaya geldik, yazar bize ‘nah’ çekti” diyebilirsiniz lakin bu da genel kültürdür, bilmekte fayda var. Son olarak bütün kötü ruhlara karşı, hep beraber güzel bir ‘mano fico’ yapalım da nazar çıksın.