Giyimde, modada mavi

Zaman içinde “indigo mavisi” diye adlandırılan boyanın bulunmasıyla üst sınıflar ve aristokrasi elbiselerinde mavi kullanımı hızla yayılmış. Bunun nedenlerinin başında kumaşın türü ne olursa olsun ister pamuklu, ister ipek, ister yün, bu boyanın çivit kullanımına ihtiyaç kalmaksızın üretimde kolayca emilmesi. Üstelik solmuyormuş da.

Bu arada Prusya Kralı I. Wilhelm’in ithali kendileri için pahalı olan “indigo mavisi” boya yerine etrafta bol miktarda bulunan çivitotundan yaratılan mavi renkli boyaya “Prusya Mavisi” adını vererek kendi ordusunun üniformalarını bu renkte ürettirmeye başladığını kaydedeyim. Amerika’da George Washington, İngiliz Whig Partisi’nin rengi olan laciverti kendi ordusu üniformalarının rengi yaparken, aynı renk ilerideki yıllarda İngiliz Deniz Kuvvetleri ve pek çok ülkenin polis teşkilatı üniformalarının rengi haline gelecektir.

Mavi, modern çağlarda hangi tonda olursa olsun giyimde en çok tercih edilen renk. Hele bir de kot yani denim pantolon, yani “blue jeans” olayı var ki eminim giymeyeniniz yoktur, hatta dünyada ulaşmadığı yer yoktur.

Hikâyenin başlangıcında 1871 yılında ABD’nin Nevada Eyaletindeki Reno kentinde terzi Jacob Davis’in madenciler için diktiği pantolonların kumaşlarının, fermuarının ve cep dikişlerinin kısa zamanda parçalanması var. Bir madenci eşinin kendisine gelip de daha güçlü kumaş ve bağlantı/düğüm noktaları bulması önerisi üzerine Davis’in kumaş olarak “ördek kanvası” (duck cloth), bağlantı/düğüm noktalarında da perçin kullanmaya başlamasıyla doğan; zaman içinde patent alması gerektiğini idrak ettiğinde parasızlıktan San Fransisco’daki Alman göçmen Levi Strauss’u ortak etmesiyle devam eden; 1890’da ise farklı fakat daha yumuşak bir kumaş olan mavi denim’e geçişle ve “Levi’s Jeans” markasıyla ünlenerek zirveye ulaşan, 1960-70’li yıllarda erkek giyiminde tahta oturan kot pantolonun üretim hikâyesi. Günümüzde dünyada ticareti 100 milyar dolardan fazla ve her ne kadar mavi kot pantolon denilince akla ilk Amerika gelse de en büyük üç üreticisi Hintli, dördüncüsü Japon, ardından gelen beşinci üretici ise Gaziantepli Sanko Grubu.

Soldan sağa doğru ilk ördek kanvası, ilk mavi denim ve günümüzde moda kot

Madem giyime, modaya geldik, bu alanda devam etmekte yarar var. Daha Amerika’da madenci pantolonu yaratılması öncesinde İngiltere’de çok farklı bir gelişme var. Aristokrat sınıf ve Kraliyet ailesi erkek elbiselerinin modasını belirleyen terzi Beau Brummell’in 19. yüzyıl başlarında yarattığı “Great Male Renunciation” akımı ile erkekler renkli giyimlerinden vazgeçerek, daha sade ve koyu mavi/lacivert elbiselere yönelmektedir. Erkeklerin lacivert iş kıyafetinin yolu böylece açılır. Ha, bu arada erkeklerin en çok kullandığı lacivert blazer’ı da anmalıyım elbette.

Bu bölümde yazılması gereken bir hikâye daha var: Tiffany şirketinin mavinin bir tonunu kendi malı haline getirmesi, tekelleştirmesi! Ama bunun da öncesine, 1990’ların başlarına gideceğiz ilk başta. O yıllarda kuru temizleme dükkânları için yeşil-altın renkli ütü masası yastıkları imal eden Şikago’lu “Qualitex” şirketi, St. Louis’de aynı renkte, aynı türde mal üreten “Jacobson Products” şirketini, kendi renklerini kullanamayacaklarını iddia ederek mahkemeye verir ve davayı kazanır. Kararında yargıç şöyle yazmış: “Tek başına renk ticari bir markanın hakkı olabilir. Başka bir işe yaramasa da bir şirketin ürünlerini diğer şirketlerinkinden ayırt eden belirleyici simge ve kökeninin göstergesi olabilir.”

Bundan sonrasında farklı şirketlerin kendi renklerinin haklarını almaları süreci çorap söküğü gibi gelir. Mesela İngiliz Cadbury çikolatalarının Pantone no.su 2685C olan eflatun için İsviçreli Nestlé ile onlarca yıl süren davayı sonunda kaybetmesi tarihe geçmiştir. Fakat çok başarılı olan birinden bahsetmeliyim mutlaka.

1837’de New York Manhattan’da kaliteli kırtasiye ve benzer türde malzeme üretmek üzere kurulan “Tiffany & Young” şirketinin, zaman içinde gümüş ürünlere de yönelmesi ardından yayımladığı kataloğun kapağında kullandığı uçuk mavi renkle bilinir olması; sonradan adım adım mücevherat üretimi öne geçerken, kutuları için farklı tonlara geçişler denedikten sonra bugün bildiğimiz camgöbeği (turkuaz-firuze) mavi tonuna ulaşması çok ilginç bir hikâyedir. Öyledir ki, Tiffany mücevherlerinin kutusu “tarihte en fazla tanınan ve arzulanan kutu” olarak bilinir. 1998’da bu renk Tiffany adına tescil edilmiş ve üç yıl sonra da “yumuşak, kadınsı, iç gıcıklayıcı” olarak tanınan Pantone “1837 Mavi” (RGB 82, 183, 189) tamamen Tiffany’nin tekeline alınmıştır. Şirket neyi isterse bu renge boyayabilir. İster kutu ister sofra takımları isterse de özel taksilerini!

1889 Paris Dünya Fuarı'ndaki Tiffany pavyonu (Tiffany & Co. Arşivinden)

Soldan sağa doğru, Tiffany kutuları ve Tiffay taksileri

Sanatta, mimaride mavi

Bu alana adım attık mı neler çıkar karşımıza neler! Tabii en başta da bizim topraklarımızda Osmanlı’dan önce yerleşik Bizans’ta ve günümüzde tüm Yunanistan topraklarında dini yapıların kubbelerinde kutsal renk olarak bilinen mavi. Ama zaten Bizans’ta aristokratlar ve papazlar mavi, halk ise yeşil olarak ikiye ayrılmamış mıydı?

Yunanistan Santorini Adası'nda kilise

Ya Bizans’ı ortadan kaldıran Osmanlı’nın tarihimizde çok önemli yeri olan mavi çinileri? 15. yüzyılda Çin’den gelen mavi ve beyaz seramiklerden etkilenerek ortaya çıkan İznik çinileri ile daha o dönemlerde yapılan ve Bursa kentinin simgesi olarak bilinen Yeşil Cami (adına bakmayın çinileri mavidir!) ve Muradiye Camisinden tutun da Mimar Sinan’ın Rüstem Paşa, muhteşem Süleymaniye, Haseki Hürrem Sultan ve Selimiye Camileri ile Mimar Sedefkâr Mehmed Ağa'nın yabancılar tarafından esasen “Mavi Cami” diye adlandırılan Sultanahmet Camisinin çinilerini bilmeyen yoktur, benim de fazla kelam etmemi gereksiz kılar.

Rüstem Paşa Camisi içten

Sultanahmet Camisi çinileri

Osmanlılardan ve maviden bahsedince, Osmanlının sürekli saldırılarından yılarak günümüzdeki İran’ın toprakları da dahil çok geniş bir bölgede hüküm süren Safevi İmparatorluğunun en ihtişamlı hükümdarı Şah Abbas’ın başkentlerini Kazvin’den taşıdığı ve mavinin hüküm süreceği Isfahan’dan bahsetmeden olmaz. Pek çok mavi eser var İsfahan’da, ama bence başı çeken Şah Abbas’ın talebiyle Mimar Ali Ekber İsfahani tarafından tasarlanarak 1611-1629 arasında inşa edilen Mescid-i Şah (Şah Camisi, Sültani Camisi, İman Camisi olarak da anılır.)

Mescid-i Şah, Isfahan, İran (Foto: seier+seier, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons)

Avrupa’ya uzandığımızda, 12. yüzyılda inşa edilen Fransa’nın Chartres Notre-Dame kilisesinin vitraylarının mavisinden Rönesans’ta sanatçıların derinlikleri ifade edilmek için yoğun şekilde “ultramarin” mavisi kullanmalarından söz etmek gerekir.

Chartres Notre-Dame kilisesi vitrayları ve El Greco’nun Meryem ve çocuk Aziz Martina ve Aziz Agnes ile

Devam edersek 17. yüzyılda mesela Hollandalı ressam Johannes Vermeer’in “ultramarin” vurgularına, 19. ve 20. yüzyıllarda mavinin gücünün iyice ortaya çıkmasıyla ressamların müthiş mavi resimlerine ve dönemlerine, böylece Picasso’nun Mavi Dönemine, Van Gogh’un unutulmaz “Yıldızlı Gece”sinden, Henri Matisse’in “Mavi Sohbet”ine, Wassily Kandinsky ve Franz Marc’ın başını çektikleri “Mavi Süvari” akımına mavi, her şey, her yer mavi!

Vincent van Gogh “Rhone Üzerinde Yıldızlı Gece”

Pablo Picasso “Mavi Çıplak”

Henri Matisse “Mavi Sohbet”

Frank Marc “Mavi At”