Konu olağandışı değil. Ne dünyanın dört köşesi, ne de bizim buralar için. Yine de son haftalarda olağanı aşacak ölçüde sık karşılaştık. Çoğumuz farkında olmadan, faşizmin şu ya da bu belirtisiyle yüz yüze geliyoruz.

Eski belirtilerden biri, Muazzez İlmiye Çığ’ın ölümü dolayısıyla hatırlandı. Söz konusu olan, 12 Eylül döneminde cezaevlerinde insanlar üzerinde yapılmış tıbbi deneyler meselesiydi. Gökçer Tahincioğlu, 23 Kasım tarihli yazısını bütün incelikleriyle bu konuya ayırdı.

Geçenlerde  kitabı üstüne yazdığım Fethiye Çetin ile diğer koğuş ve dönem arkadaşlarımızla 12 Eylül dönemi Mamak Cezaevi’nde kaldığımız sıralar, yani 1984 yılı yaz aylarına kadar, bizim üzerimizde ya da diğer siyasi tutukluların üzerinde, Tahincioğlu’nun söz ettiği türden fiziksel ya da ruhbilimsel özelliklerimizi araştıran deneyler yapmaya kalkışan olmamıştı. Mamak’ta işkence, tabutluk, falaka, coplama ve benzeri sayısız eziyet bizden esirgenmiş değildi; bunlardan psikolojik sonuçlar almak gibi bir amacın varlığı da kuşku götürmez. Ancak amacın tam olarak Mengelevari dolaysız etki ve araştırma olduğu söylenemez. (“Mengelevari” sıfatı, Dr. Joseph Mengele ve ekibinin korku filmlerini aratmayan uygulamaları sonucunda Alman faşizminin tanımlayıcı özelliklerinden sayılmıştır.)

Gerek “DAL” adıyla ünlü “Emniyet” bölümünde gerekse Mamak’ta uygulanan işkenceler daha çok cezalandırma ve irademizi kırma amacına yönelikti. Mamak Cezaevi bir işkencehane olarak Diyarbakır’ın ardından ikinci geliyordu ama, kimse bize test uygulamaya ya da iğne yapmaya kalkışmamıştı.

Peki böyle olması 12 Eylül’ün faşist bir rejim olmadığı ya da faşizmin Mamak’a uğramadığı anlamına mı gelir?

12 Eylül 1980 dönemini yaşamış ya da incelemiş olanlar, o dönemin faşizm olup olmadığına ilişkin tartışmaları bilirler. Daha çok sol cenah içinde olup bitiyordu bu tartışma. Yanlış bilmiyorsam, herkesten önce ve herkesten daha cesur bir söylemle “bu faşizmdir” diyen, Cumhuriyet gazetesi başyazarı İlhan Selçuk olmuştu ve haklıydı. Daha sonra da bu tez üstün geldi.

“İnsanlığa karşı suç” kavramı Nazizmin 1945’te yenilgiye uğraması sonrasında ünlü Nuremberg Mahkemesi’ndeki yargılama sırasında gelişmişti. Bugün bizde de Türk Ceza Kanunu madde 77’ye kadar varan hukuk çalışmaları sayesinde düzenlenmiş durumda. Ancak dikkat: Bu kavram yalnızca “bilimsel” araştırmalarda kobay olarak kullanılmayı değil, sistematik işkenceyi de içerir ve faşizmin ilk sıralardaki özelliklerinden birini tanımlar.

Faşizmin bütün bir tarihsel süreç boyunca oluşan genel tanımının bundan ibaret olmadığına da dikkat: Çoğu kez, solun benimsediği tanımdan söz edilirken, en az “insanlık suçu” kavramı kadar temel bir belirleyici olan sınıf meselesinin es geçildiğine rastlanıyor. Bu çerçevede geçen hafta dikkat çeken yazılardan biri, Mehmet Önal’ın 24 Kasım tarihli, “Faşizm kelimesi hâlâ bir anlam ifade ediyor mu” başlıklı yazısıydı.

Önal’ın yazısını belirleyen söylemsel özellik, “faşizm” kavramı etrafındaki bir başka temel eksiklik olarak, kavramın sıfat niteliğiyle (“faşizan” olarak) değil de mutlak bir olgu varsayımıyla (“faşizm” olarak) kullanılmasıydı. Trump’ın da, Meloni’nin de, daha başka benzerlerinin de yekten “faşist” olarak nitelenmesi ne kadar zorsa, “faşizan” olduklarını söylememek de aynı ölçüde zordur. Zira bu belanın özelliklerinden biri de, “geleneksel” denilen milliyet, din ve aile gibi değerleri mutlaklaştırarak, milliyetçi, dinci, cinsiyetçi ve militarist özellikler kazanmış, demagojik biçimlerde parlatmak oluyor.

Velhasıl faşizm dediniz mi, orada biraz duracaksınız.