Hangi yıldı hatırlamıyorum; 1975 de olabilir, bir sonraki sene de… Hepimizi etkileyip içine çeken, sonraları defalarca izleyip satır aralarını (görüntü aralarını mı desem) çözümlemeye çalıştığımız filmin sonuna doğru birden şiddetli bir yaz yağmuru başlamıştı yazlık sinemada. Son sahnelerdeki o tokadın acısını yüzümüzde duya duya ve sırılsıklam halde sinemadan çıkmış, saçak altlarına sığınarak evlere dağılmıştık. O gece gök gürültüleri, çakan şimşekler sabaha dek sürmüştü; taş döşeli sokağımızdan oluk gibi sular akmıştı ve gecenin sabaha eklendiği saatlere dek, filmin bazı sahnelerini belleğimde evirip çevirmiştim. Yılmaz Güney, Kerim Afşar ve Melike Demirağ'ın başrolünü paylaştıkları Arkadaş filminden söz ediyorum. Filmin o güzelim fon müziği, sonra aynı adla şarkıya dönüştürülmüştü ve Melike Demirağ söylüyordu. Film bizim küçük kasabamıza gelene dek şarkı da ünlenmiş, parklarda cızırtılı hoparlörden yayılır olmuştu. O akşam filmden önce de Yazlık Marmara Sineması'nın pikabından da filme hazırlık gibi defalarca çalındığını anımsıyorum.

2024, Arkadaş'ın 50. yılı. 1974'te çekilip vizyona giren film, sinemamızda farklı bir kanal açan Karanlıkta Uyananlar'la, Seyyit Han ve Umut'la birlikte bir kuşağı derinden etkiledi. Eleştirilebilecek sinematogrofik ve kurgusal yanlarına rağmen katman katman açılımıyla dönemin net bir aynası olabildi. Sadece bu nedenle bile birden çok kuşağı etkilemiş, siyasal düşüncelerinin duygusal bağlamını karanlık salonların ışıklı perdelerinde yansıtabilmiştir. Birçok kült sahnesi yıllar boyu zihnimizde yaşayıp durdu. Göndermelerle dolu sahnelerinin art arda gelmesi filmin etkileyiciliğini arttıran bir özellikti sanırım.

Çiçek Pasajı'nda "İstanbul bozuldu, her şey bozuldu" diyen meyhanecinin ardından Âzem‘le (Yılmaz Güney) gençlik arkadaşı Cemil (Müşfik Kenter) kadeh kaldırırlar. Artık zengin bir müteahhit olan Cemil "eski güzel günler için" der, Âzem "hayır" diye itiraz eder, "yarınlar için, yarının güzel günleri için." Filmin daha başında, ergen duygularımızı ayaklandıran "yarın" vurgusu, mutluluk kavramını toplumsallaştırmanın eşiğindeki bizler için nasıl da önemliydi. Yılmaz Güney sanki bunu bilirmiş gibi "Mutlu musun?" diye soruyordu arkadaşına. Evet yanıtını alınca "Yalan söylüyorsun" diyordu, "sen mutlu değilsin, kendi kendine mutluluğu oyna ama bana yutturmaya çalışma."

Yılmaz Güney, Yedinci Sanat adlı dergide Nezih Coş ve Engin Ayça'ya verdiği röportajda, film için "hayatın akışı içinde insanlar neyi yapıyorlarsa onları kendi doğallığı içinde yansıtmaya, bu kalıplardan kurtarmaya çalıştık" diyordu. Aynı derginin bir başka sayısında "Halkımız büyük bir değişim içersindedir. Çeşitli çalkantıları hâlâ yaşamaktadır. Bu arada yapacağımız bir filmin ya da söyleyeceğimiz bir sözün halk üzerinde yanlış bir etki yapmaması, yanlış bir anlam kazanmaması için, içinde bulunduğumuz koşulları iyi değerlendirmeye çalışacağız" demişti.

Filmi yağmurlu bir yaz akşamı izlerken bunu pek anlayamamış olabiliriz ama sonraları defalarca izlediğimde Güney'in saptamasına bazen tersinden de olsa hak verdim: Aslında insanlar kolayca değişmez! Devrimci Semra haklıydı mesela, Cemil değişemezdi. Melike, "Kimsin sen?" diye sorduğunda, "Arkadaş" yanıtını vermişti Âzem, "Kimin arkadaşı?" diye devam etmişti Melike. Yanıt o gün bugündür hiç değişmedi: "Bazı insanların!" Herkes herkesin arkadaşı olabilir miydi gerçekte de? Buradan son sahneye bir bağ kuruluyordu sanki. Âzem artık gidecektir. Ona platonik aşkla bağlanan Melike ile vedalaşma sahnesi: "Gidiyor musun?" diye sorar genç kız, kırık bir sesle. "Gidiyorum" yanıtı da aynı kederli vurguyu içerir. "Belki birbirimizi bir daha hiç göremeyiz" der Melike. Sahne böyle bitse, bütün arkadaşlıklar, dostluklar, aşklar ve yarım bırakılmış ilişkiler de hayatımızda boynu bükük kalırdı belki. Bu filmle büyüyüp sonra âşkı tanıyan bizler için sahneyi ne güzel sürdürmüştür Yılmaz Güney. Melike "Arkadaş!" der, "bir şey unutmadın mı, bir eksiklik duymuyor musun?" Âzem döner ve sarılır genç kadına. Platonik ya da yaşanmış, her aşk, her güzel duygu böyle bitmelidir diye inandık biz o sahneyle. Çünkü sonra şarkısı da kalplerimizde derin izler bırakmıştı. Bir kıvılcım düşüyordu önce ve sonra büyüyordu yavaş yavaş. Hayatta da böyle olmalıydı: "Bir gün, bir gün birbirimizden ayrı düşsek bile / Biliyorum hiçbir zaman ayrı değil yollarımız." Ancak olamadı!

Filmin en etkileyici sahnelerinden biri de Âzem'in Melike'ye armağan ettiği Ahmed Arif'in "Hasretinden Prangalar Eskittim" adlı şiir kitabını, bir akşam vakti, terasta birlikte okumalarıydı. "Terk etmedi sevdan beni" şiirini o filmle birlikte ezberleyen çoktur. Filmde kitabın dördüncü baskısını görüyoruz. O günden sonra art arda baskı yaptığını, hepimizin -tıpkı Âzem gibi- cebimizde bu kitabı gezdirdiğimizi, terk etmeyecek sevdalar peşinde koşmasak bile yine de bunun hayalini kurduğumuzu benim kuşağım hatırlayacaktır!

Arkadaş'ın o tokat sahnesi unutulabilir mi? Cemil'in karısı, Âzem'e tam gidecekken "dur" der, yanına gider ve bir tokat atar. O an bir saniyecik bir zaman diliminde Âzem'in sıkılı yumruğunu görürüz ve o sözler işitilir: "Bu tokadın hesabını bir gün mutlaka soracağız, mutlaka bir gün."

O tokat, haklı ya da haksız, dünyayı ve dolayısıyla hayatları değiştirmek isteyen herkese atılmıştı. Hepimiz yanağımızda acısını duymuştuk. Ama hesabının sorulacağı gün gelmedi, muhtemelen hiç gelmeyecek de. Çünkü hayat en azından şimdilik, o tokadın hesabını soracaklarla birbirimizden ayrı düşürdü, o filmle hayatı değiştirmeye kalkışan bizleri. Ancak yine de Yılmaz Güney'in anısına saygıyla "Ve aynı yolda yürüdükçe /Gün gelir ellerimiz yine dostça birleşir" diyelim.