Dijital dönüşüm hızla hayatımızın her alanını etkilemeye devam ediyor. Bu dönüşüm döneminde bazı kavramların iç içe geçmesi kaçınılmaz. Kafa karışıklığının yaşandığı alanlardan biri de para piyasası; kripto para, dijital para, coin, altcoin, token gibi kavramlar sıklıkça birbirlerinin yerine kullanılabiliyor. Bu kavramlara açıklık getirebilmek için her bir kavramı gözden geçirmeye çalışalım.

İtibari para

ABD Başkanı Nixon 1971 yılında, tarihten beri kıymetli metallere endeksli olan para birimini kökten değiştirdi; ABD dolarının altın ve gümüş karşılığı basılma zorunluluğunu kaldırdı. Böylece, ABD de hazine güvencesine dayalı “İtibari Para – Fiat Money” sistemine geçmiş oldu.

Fiat sözcüğü "olması gereken" anlamına gelir; devletin bir kanun ile para biriminin bir değeri olduğunu bildirmesidir aslında. Böylece devletlerin ekonomik kriz dönemlerinde diledikleri miktarda, “karşılıksız” para basmalarının önü açılmış oldu.

Dijital para

Dijital para ilk olarak, bankadan nakit para çekmek yerine, bankadaki paraları dijitalleştirip, elektronik kartlara yükleyerek veya kredi kartları kullanarak her türlü günlük, ticari ve finansal işlemlerde kullanılmaya başlandı. Bir sonraki aşamada ise, internet üzerinden bankadaki paranız ile finansal işlemler yapılmasının önü açıldı.[1]

Sanal para

Tanımları itibarıyla dijital olsalar da sanal para birimleri daha farklıdır. Avrupa Merkez Bankası, 2012 yılında yaptığı tanımlamada şu ifadeleri kullanmıştı:

"Sanal para; düzenlemesiz ortamda geliştiricileri tarafından çıkarılıp kontrol edilebilen ve belirli bir sanal topluluğun üyeleri arasında ödeme yöntemi olarak kullanılan dijital paradır."

Oyunlarda kullanılan dijital para birimleri sanal para sınıfına girer.[2]

Kripto paralar

Kripto para, Coin ve Token gibi dijital paraların jenerik adıdır. Blockchain'ler üzerindeki dijital paraların güvenliği, kriptografi ile güçlendirildiğinden bu adı almıştır. İtibari para gibi alım-satım işlerinde kullanılabilirler.

Coinler

Kripto para, Bitcoin, Ether, Litecoin, Dogecoin gibi Blockchain altyapısı üzerinde yaratılan ve dijital değeri olan uygulamalardan başka bir şey değillerdir. İtibari para gibi herhangi bir değerli metal ya da hazine güvencesi karşılığında çıkartılmamaktadırlar. Özünde, blockchain üzerinde yaratılan birer akıllı (SMART) kontrattırlar

Her coin'in kendi blockchain'i vardır. Bir coin yaratmanın birinci aşaması bir blockchain yaratmaktır. Bu ise oldukça pahalı bir iştir. Dünyanın her tarafında bu blockchain'e destek verip, madencilik yapacak kişilere ihtiyaç vardır. Madencilerin kullandığı donanım da oldukça pahalıdır. Kullanılan elektrik miktarı ise inanılmazdır. Dolayısıyla coin yaratmak isteyenlerin çok önemli miktarlarda yatırım yapması gerekmektedir.

Coinlerin akıllı kontratlar olduğunu söylemiştik; coin yaratmanın ilk şartı olan blockchain yaratıldıktan sonra yapılacak şey bu platforma yaratmak istediğiniz coin ile ilgili şartları yazmaktır. Bu kontrata yaratacağınız coin'in adını ve miktarını yazmanız yeterlidir. Örneğin; 100 Milyon tane AAA coin'i, tanesi 0.0000001 USD'den, 20 sene içinde piyasaya sunuyorum, gibi bir taahhüt yeterlidir.  Bundan sonrası kullanıcıların güvenini kazanmaya kalıyor.

Coin'lerin ve bazı token'ların ortak özelliği ondalıklara bölünebiliyor olmalarıdır. Bu sebeple 1 BTC ya da 1 ETH almak zorunda değilsiniz, 0.0001 de alabilirsiniz.

Akıllı kontrat konusuna da bir açıklama getirelim: Blockchain üzerine yazılmış olan bu kontratlarda belirtilen koşullar takip edilip, yapılan alış verişler kişilerin elektronik cüzdanlarına kaydedildiği için akıllı denilmektedir. Sonuçta kontrat koşulları dikkate alarak yazılmış olan bir algoritma çalışmaktadır. Yapay zeka gibi, yaptıklarından öğrenip, kendi başına kararlar alabilme yeteneği yoktur. SMART özelliğinden dolayı Akıllı Kontrat denilmektedir.

Ayrıca bu kontratların hiçbir yasal temeli ve güvencesi de yoktur. Tamamen piyasanın ve kullanıcıların güveni üzerinden yürümektedir.

Altcoinler

Daha önceki yazılarımda da belirttiğim üzere, bu blockchainler zaman içinde çatallanıp, bölünürler. Genellikle bu çatallanma sonucunda bazı üyeler ayrılıp, kendi blockchainlerini kurarlar.

İlk kripto para birimi olan Bitcoin'in ve sonrasında kurulan Etherium'un çatallanması sonucu doğan diğer coinlere altcoin denilirken giderek bu tanım Bitcoin dışındaki tüm coinler için geçerli olmuştur.

Token

Kelime anlamı ‘jeton' olan token'ların coin'lerden en önemli farkı kendi blockchain'lerinin olmamasıdır. Var olan blockchain'lerin üzerinde faaliyet gösterirler. Bundan dolayı üretilmeleri de oldukça kolaydır.

Akıllı kontrat yapısının uygunluğundan dolayı pek çok token Etherium üzerinde faaliyet göstermektedir. İsminin sonunda coin eki olan Enjin Coin, Telcoin ve MaidSafe Coin gibi birimler aslında birer token'dır.

Token'lar birer projenin finansmanı için piyasaya sunulmuş dijital varlıklardır; bir değeri, hizmeti veya bir ürünü temsil edebilirler. Fonksiyonlarına göre sınıflarsak karşımıza üç değişik token çeşidi çıkmaktadır. Bunlar, hizmet token'ı, menkul kıymet token'ı ve hisse senedi token'ıdır. Bir hizmet token'ı, yazılım, dijital içerik vb. gibi hizmetlere ya da ürünlere erişim imkânı verir. Bir menkul kıymet token'ı gerçek hayattaki fiziksel varlıkları temsil edebilir. Bir hisse senedi token'ı da bir şirkette kısmi sahipliğe karşılık gelir.

Token'lar kendi faaliyet alanları dışında alım satım amacıyla kullanılamazlar. Token'ı bir futbol maçı bileti olarak düşünürsek, bu bilet ile sadece stadyuma girebilirsiniz, başka bir ödeme gerçekleştirmeniz olanaksızdır.[3]

Son zamanlarda en çok popüler olan token türü, NFT (Non fungible token)'dir. NFT'ler kendi türünden başka bir jeton ile takası yapılamayan kriptografik dijital varlıklardır. Dijital sanat eserleri, sanal gerçeklik ortamları ve nesneleri, oyunlar ve bileşenleri ve diğer dijital ortama aktarılmış her türlü kavram için sahiplik ve telif hakkı NFT oluşturularak satılıp, aktarılabiliyor. Ethereum blockchain'inde çalışan ERC-20 NFT'ler en yaygın olanlarıdır.[4]

Geleneksel piyasalarda yapılan halka arz işleminin benzeri bir operasyon, dijital piyasada token sunan blockchainler için de yapılmaktadır. ICO (Initial Coin Offering) operasyonu, herhangi bir blockchain tarafından ihracı yapılan tokenları satarak projeye fon sağlar. Bu fonlar sayesinde proje hayata geçirilir. Yatırımcılar da bu token'ların değerleneceği beklentisi ile projenin ilk aşamasında bunları satın alırlar. Ancak bu token'ları başka ürün ya da hizmet alım satım işlemlerinde kullanamazlar.

Bir başka token türü ise futbol kulüplerinin taraftarları başta olmak üzere yatırımcılara sunduğu “Utility” tokenlardır. Bu token türünde somut bir proje yoktur. Sadece kulübün başarılı olacağı, başarı sayesinde kulübün değerinin artacağı, bu sayede de token'ın değer kazanacağı vaat edilmektedir. Bu vaadin yanı sıra, token alan taraftarlarına, forma tasarımından marş seçimine kadar pek çok konuda söz sahibi olmak, futbolcularla, teknik heyetle, yöneticilerle tanışıp, birlikte sohbet etmek, özel yapılacak partilere katılmak gibi ekstra avantajlar sunulmaktadır. 

Dijital para piyasalarında token yaratmak çok da zor değil. Londra'da yaşayan bir Türk vatandaşı ilk token'ını piyasaya sunmuş. Yapım aşamasında olan HampSTAKE Town adlı oyun projesini blockchain üstünden sunarak, ChubbyBoy adlı token'ını yaratmış. ChubbyBoy hızla büyüyor. Bu girişimci kardeşimiz aynı yolu takip etmek isteyen gençlere kolaylık olsun diye, bir token'ın nasıl üretilebileceğini adım adım YouTube'da anlatmış. İlgilenenlerin bu videoyu izlemesini tavsiye ederim:

• [1] https://t24.com.tr/yazarlar/hayri-cem-haftalik/endustri-4-0-in-bilesenleri-kripto-paralar,27433
• [2]  Emre Günen, Token, coin ve dijital para nedir? Farkları neler?, Cointelegraph, 25.07.2021 URL: https://tr.cointelegraph.com/news/differences-between-tokens-coins-and-virtual-currencies
• [3] Burak Özcan, Coin İle Token Arasındaki Farklar Nedir?, Cointral, 14.10.2019 URL: https://cointral.com/tr/coin-ile-token-arasindaki-farklar-nedir/
• [4] BTC Bilgi Platformu, Kriptopara (Cryptocurrency), Jeton (Token) ve Koin (Coin) Nedir? Aralarındaki Farklar Nelerdir?   URL: https://www.btcturk.com/bilgi-platformu/kriptopara-cryptocurrency-jeton-token-ve-koin-coin-nedir-aralarindaki-farklar-nelerdir/