Hazine ve Maliye Bakanlığı, 2022 başından bu yana tam 6 aydır beklenen finansal bir aracı ihraç edeceğini yine bir gece vakti duyurdu. Uzun adı Gelire Endeksli Devlet İç Borçlanma Senedi, kısaca GES dediğimiz bu araç için talep toplama işlemi 15 - 22 Haziran arasında yapılacak.
KKM’nin de yer aldığı 20 Aralık 2021 operasyonu da yine bir gece yapılmıştı. Bu gece yarısı açıklamaları finansal şeffaflıktan uzaktır ve yeterli bilgi içermiyor. Açıklama gece yapılınca arka kapı işlemlerinin ve açıklamanın kendisinin daha etkili olacağı düşünülüyor.
Nasıl daha etkili? Türkiye dışındaki sığ döviz piyasalarında gece yapılan küçük tutarlı arka kapı işlemleri daha etkili görünüyor, ama sabaha kadar. Sonra, yalancının mumu yatsıya kadar misali, etki geçiyor.
Neden 6 ay gecikme oldu? Bir neden, KKM’nin kur endekslemesi ile kurun uzun süre kontrol edileceği varsayımıdır. Bu yanlış bir varsayımdı, KKM etkisi hızla azaldı, kurlar yükseldi. İkinci neden, enflasyonun kısa sürede (Ocakta!) düşeceği varsayıldı, bu da yanlıştı, olmadı, olamazdı.
Bunun üzerine TÜİK’e idari müdahaleler oldu, durumu kabul etmeyenler ayrıldı, görevden alındı.
Üçüncü ve önemli bir gecikme nedeni faiz konusu. Bu takıntıyı ve gecikme etkisini daha önce de vurguladım. Uygur (25 Mayıs 2022). Bu konu ilgili devlet kurumlarında sağlıklı tartışılamıyor. Üstelik, 24 Haziranda ihraç edilecek GES’e olan talep de bu faiz tartışmasından etkilenecek.
Eğer GES’ler İslami açıdan caiz görülmezse, GES’lere olan talep bu yönden de düşük olacaktır. Türkiye’de iktisat politikasının dikkat etmek gereken ek boyutları ve takıntıları var. Bu konuyu aşağıda açıklamaya çalışıyorum. Ama önce GES ve Gelir Ortaklığı Senedi farklarını kısaca açıklamak gerekiyor. Çünkü bunların sıkça karıştırıldığı görülüyor.
Gelir Ortaklığı Senedi (GOS) ve Gelire Endeksli Senet (GES)
Bu iki senet de, kamu işletmelerinin gelirleri kullanılarak yapılan menkul kıymetleştirme (securitization) işlemi ile ortaya çıkıyor. Ancak senetlerin ihraç amaçları, nedenleri ve ihraç eden kurumlar farklıdır. Bu bakımdan karıştırmamak gerekir. Zaten GOS artık yoktur.
1984’te altyapı yatırımlarına kaynak oluşturmak ve idare etmek amacıyla Kamu Ortaklığı Fonu kuruluyor. Fonun yönetimi için Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi oluşturuluyor ve bu idareye GOS ihraç etme yetkisi tanınıyor. Bu kurum, 1990’da Toplu Konut İdaresi (TOKİ) ve Kamu Ortaklığı İdaresi (KOİ) olarak ikiye ayrılıyor. Fonun idaresi KOİ’ye veriliyor.
GOS’lar KİT olmayan kamu işletmelerinin gelirlerina bağlıdır. İlk GOS ihraçları 1985 başında Boğaziçi Köprüsü gelirine ve kısa süre sonra Keban Barajı gelirine bağlı olarak gerçekleşiyor. İki senet de kısa sürede satılıyor. GOS’lar 1986 başında İMKB ikincil piyasasında işlem görmeye başlıyor, istenildiğinde nakde çevrilebiliyor.
GOS’ların getirisi ilgili işletmelerin getirilerine göre değişebiliyor, vadeleri 3 ile 5 yıl arasında oluyor. GOS’lar, ana parası vade sonunda ödenen değişken faizli tahviller olarak düşünülebilir.
Kamu Ortaklığı Fonu 2000 yılında (istikrar programı ile) diğer bazı fonlar gibi kaldırılıyor ve böylece GOS ihraçlarına son veriliyor. 2001 sonrasında yatırımlar için kamu garantili Yap-İşlet-Devret modeli tercih ediliyor. GOS tanımı için bakınız Borsa İstanbul (Haziran 2022). Ayrıntılı bilgi için bakınız Gülnar (2016) ve TSPAKB (2012).
GES ise Hazinenin borçlanma aracıdır, ilk kez küresel bunalım ortamında Ocak 2009’da ihraç edilmiştir. Bu senetlerin getirileri bazı Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT) bütçeye aktarılan hasılatlarına göre belirlenmektedir. Borsa İstanbul (Haziran 2022).
GES’ler de ana parası vade sonunda ödenen, değişken faizli ve üç ayda bir kupon ödemeli tahvil veya bono olarak düşünülebilir. Bu senetler için asgari kupon ödeme garantisi vardır. GES’ler de İMKB (veya BİST) ikincil piyasasında işlem görüyor ve istenildiğinde nakde çevriliyor.
24 Haziran 2022’de ihraç edilecek GES için endekslemeye Devlet Hava Meydanları İşletmeleri (DHMİ) ve Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü (KIYEM) gelirleri (bütçeye aktarımları) dahil edilmiştir. Vadesi 6 aydır, 3 aylık getiri oranı yüzde 5.32, yıllık bileşik getiri oranı yüzde 23.04’tür.
İhraç edilecek GES yalnızca gerçek kişilere talep toplama yoluyla satılacaktır ve getirileri vergiden muaftır. Bu GES’le ilgili ayrıntılar 9 Haziran duyurusu sonrasında Hazine ve Maliye Bakanlığı (10 Haziran 2022) ve (11 Haziran 2022) duyurularında açıklanmıştır.
Hazine kişilere katılım bankası gibi davranmak istiyor
Hazine ve Maliye Bakanlığı sabit ve değişken faizli tahvil ve bono ihraçları yapıyor. Ayrıca, faizini enflasyona endekslediği tahvil ve bono da ihraç ediyor. Ama ihraçlar/satışlar hep bankalara oluyor.
Kişilere yönelik tahvil ve bono ihracı yaparken GES’leri kullanıyor, faizin adını anmıyor ve İslami bankacılık yapan katılım bankaları gibi davranmak istiyor. Bu nedenle enflasyon endekslemesi ifadesini de kullanmaktan kaçınıyor.
Buna karşılık mütedeyyin kesime hitap eden yayınlarda GES’lerin faiz içerip içermediği ve GES almanın caiz olup olmadığı tartışılıyor. Bu kesim zaten faizin belirtildiği finansal araçlardan uzak duruyor, dövize ve altına yönelişi yüksek. GES tartışmaları Hazinenin istediği yönde gitmiyor. Bu konuda birkaç örnek ele alalım.
GES’ler faiz içeriyor mu, caiz mi?
“Hazine ve Maliye Bakanlığı, Gelire Endeksli Senet (GES) talep toplama işlemlerini 15 Haziran 2022'den itibaren gerçekleştireceğini açıklandı. Peki, GES helal midir, caiz midir?”
“Bu işlemin caiz olup olmaması hususunda alimlerin farklı görüşleri vardır. Bazı alimler caiz bulmaktadır. Bazılarına göre GOS menfaat sağlayan bir borçlanma akdidir ve dolayısıyla şer’an mahzurlu görülmektedir.” Müslüman Coğrafyalar (10 Haziran 2022)
Yukarıdaki yazıda GES ve GOS hatalı olarak birbirinin yerine sıkça kullanılıyor. GES yerine GOS yanlışı başka birçok yazıda ve yayında da görülüyor. “Müslüman Coğrafyalar”daki yazı, daha sonra ilahiyatçı Prof. Dr. Hayrettin Karaman’ın 19 Şubat 2012’deki yazısından bölümler aktarıyor.
Karaman’ın yazısı Osmanlı’daki bazı uygulamalara da atıfta bulunarak bir noktada GES’lerin meşru olabileceğini söylüyor. Ancak daha önce belli koşullarda olumlu gördüğü GES’lerde faiz olduğunu açıklıyor. Karaman’a göre, caiz olmaları için;
1) GES’ler devletin iç borçlanma çerçevesine alınmamalıdır.
2) GES getirisine (kupon ödemesine) alt sınır konarak “belli bir kârın garanti edilmemesi” gerekir.
3) GES’ler “gelir ortaklığı senetleri GOS’lara dönüşmeli, bunun özelliklerini taşımalıdır.”
Karaman, benzer görüşlerini 12 Haziran 2022 tarihli yazısında da tekrarlıyor. “Laik devletin faizci bankaları da var, faizi yasaklamak mümkün görünmüyor, ama faizin haram olduğuna inanan Müslümanlar ondan uzak durabilirler; kimse onları, faiz alıp vermeye mecbur etmiyor. GES’ler mevcut şekli ve yapısıyla “devletin faizle borçlanmasından ibarettir”. Karaman (12 Haziran 2022)
Karaman’ın görüşleri bir başka yazıda şöyle sunuluyor. “Cumhurbaşkanı Erdoğan’a yakınlığıyla bilinen İlahiyatçı Hayrettin Karaman, GES’in faiz ödemesi olduğunu belirtti.
Hayrettin Karaman, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı ve Bakan Nebati’yi kızdıracak açıklamalarda bulunurken, AK Parti ekonomi yönetiminin açıkladığı GES’in bir faiz düzeni olduğunu ifade etti. İslami Analiz, (13 Haziran 2022).
Karaman’ın bu kesimde çok etkili olduğunu 2012’deki şu değerlendirmeden de anlıyoruz. “Katılım bankalarının en tepedeki danışmanı olan ünlü İlahiyat Profesörü Hayrettin Karaman, Hazine’nin çıkardığı GES’lerin devlet tahvilinden farksız olduğunu yani faiz içerdiğini belirtti.”
“Fetva niteliğindeki bu tespit ellerinde 1 milyar liralık GES olan katılım bankalarında şok etkisi yarattı. Katılım bankaları yeni GES ihalesine katılmazken ellerindeki 1 milyar liralık senedi de geri vermek ve Sukuk türü bir araçla değiştirmek için Hazine’nin kapısını çaldılar.” Hakimiyet (29 Mart 2012). (Sukuk, Türkçesi ile kira sertifikası veya faizsiz bono, kupon ödemeli ve varlık gelirine dayalı finansman aracıdır. Kupon ödemelerinin faizle doğrudan ilişkisi yoktur.)
Türkiye’de ve diğer ülkelerde kişilere tahvil satışı ve faiz
GES satışı ile ortaya çıkan faiz tartışmasını anlamak da kabullenmek de zor. Bu ortamın oluşmasında ilgili tüm tarafların ve özellikle faiz konusundaki takıntılı tutumuyla hükümetin önemli katkısı var. Faiz ve tüm değişkenler ekonominin gerektirdiği şekilde oluşabilmelidir.
Birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede bankalara satılan devlet tahvilleri ve hazine bonoları doğrudan kişilere de satılmaktadır. Bu satışlar çevrimiçi olarak internet üzerinden bile vardır.
Malezya gibi Asya ülkelerinde, Körfez ülkelerinde ve hatta birkaç batı ülkesinde sukuk gibi faizsiz araçlar da satılmaktadır. Fakat bu ülkelerde takıntıya dayalı bir tartışma ortamı yoktur.
Bu tartışmalı ve takıntılı ortam Türkiye’de finansal piyasaların gelişimine de engel teşkil ediyor.
Kaynakça
Borsa İstanbul (Haziran 2022) “Kamu Borçlanma Araçları”
https://www.borsaistanbul.com/tr/search?Gelire%20Endeksli%20%C4%B0%C3%A7%20Bor%C3%A7lanma%20Senedi
Gülnar, Halil (2016) Yüksek Hızlı Tren Yatırımlarının Gelir Ortaklığı Senedi ile Finansmanı. Uzmanlık Tezi. TC Kalkınma Bakanlığı Yayını No. 2958. Ankara.
https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/11/HalilG%C3%BClnar.pdf
Hakimiyet (29 Mart 2012) “Karaman'ın faiz fetvası geri adım attırdı”
https://www.hakimiyet.com/karamanin-faiz-fetvasi-geri-adim-attirdi-17778h.html
Hazine ve Maliye Bakanlığı (10 Haziran 2022)
https://ms.hmb.gov.tr/uploads/2022/06/GES-Ihrac-Duyurusu_10.06.2022.pdf
Hazine ve Maliye Bakanlığı (11 Haziran 2022)
https://www.hmb.gov.tr/haberler/10-soruda-gelire-endeksli-devlet-ic-borclanma-senedi
İslami Analiz (13 Haziran 2022) “Hayrettin Karaman’dan GES Açıklaması: Faiz Gerçeğini Saklamadı” https://islamianaliz.com/haber/11093974/hayrettin-karamandan-ges-aciklamasi-faiz-gercegini-saklamadi?ysclid=l4co7cu75
Karaman, Hayrettin (12 Haziran 2022) “GES Hakkında”
https://www.yenisafak.com/yazarlar/hayrettin-karaman/ges-hakkinda-2063167
Müslüman Coğrafyalar (10 Haziran 2022) “GES nedir, GES caiz midir?”
https://www.muslumancografyalar.com/gelire-endeksli-senet-ges-nedir-gelire-endeksli-senet-ges-caiz-mi/
TSPAKB (Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, 2012) Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları. TSPAKB, İstanbul.
Uygur, Ercan (25 Mayıs 2022)
https://t24.com.tr/yazarlar/ercan-uygur/enflasyona-endeksli-enflasyon-korumali-araclarda-gecikme,35391
