Ülkemizde vergilerin kaynağını gelir, harcama ve servet oluşturmaktadır. Kaynağı gelir olan vergiler, gelir vergisi ve kurumlar vergisi; kaynağı servet olan vergiler emlak vergisi, motorlu taşıtlar vergisi, veraset ve intikal vergisi ve değerli konut vergisi; kaynağı harcama olan vergiler ise, KDV, ÖTV, harçlar, BSMV, gümrük vergisi gibi vergilerdir. Kaynağı servet ve/veya gelir olan vergilere dolaysız (vasıtasız); kaynağı harcama olan vergilere ise dolaylı (vasıtalı) vergiler denilir.

Aşağıda son 15 yılda elde edilen vergi gelirleri ile bunun içindeki dolaylı-dolaysız vergi oranları görülmektedir.

Yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere son 15 yılın ortalamasına bakıldığında dolaylı vergilerin ortalaması yüzde 66,05, dolaysız vergilerin payı ise 33,95 olmuştur. 

AB ve OECD ülkeleri arasında Türkiye’nin dolaylı vergilerin payı diğer ülkelere oranla da oldukça yüksektir.

Dolaylı vergiler önceki yıla göre artış oranı ise son üç yılda ziyadesiyle yüksek olmuştur. Örneğin 2023 yılında 2022 yılına nazaran yüzde 101 oranında artmış.

Dolaylı vergilerin yüksek olmasının bize olan etkisi nedir?

Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin vergi sepetindeki ağırlığı ise tüketim vergilerindedir. Bu durum, aynı zamanda tersine artan oranlı bir görünüm de arz edeceğinden gelir dağılımını bozucu bir etki gösterecektir.

Şöyle ki aylık net 25 bin lira maaş alan işçi Kemal Bey aylık market masrafının 20 bin lira artı (yüzde 10 KDV) 2 bin lira KDV ile toplamda 22 bin lira olduğunu varsayalım. Ödenen 2 bin lira KDV’nin Kemal Beyin 25 bin lira maaşı içindeki payı (2 bin/25 bin lira) yüzde 8’dir. Diğer taraftan aylık net maaşı 250 bin lira olan Sertuğ Bey de aynı marketten ve aynı ürünleri aylık olarak satın aldığında Sertuğ Bey de 20 bin lira artı (yüzde 10 KDV) 2 bin lira KDV ile toplamda 22 bin lira ödeyecektir.

Bu durumda Sertuğ Bey’in ödediği 2 bin liranın kendi maaşı (250 bin lira) içindeki payı yüzde 0,8 yani binde 8 olacaktır. Bu durumda market kasasında zengin fakir ayırt edilmediğinden aynı vergi ödendiğinden ödenen verginin düşük gelirlinin üstündeki yükü artıracak yani geliri içindeki payı görece yüksek gelirliye nazaran yüksek kalacaktır.

İşte bu duruma tersine artan oranlılık denilmekte ve gelir dağılımını bozucu etkisi yüksek olacaktır. Dolaylı vergiler o nedenle adaletsizdir.

Dolar bazında tahsilat tutarı ne kadar?

Türk lirası bazında 15 yılda yaklaşık 20 trilyon lira vergi tahsilatı yapıldı. Dolaysız vergilerden yaklaşık 7 trilyon lira, dolaylı vergilerden ise 13 trilyon 179 milyar lira tahsilat yapıldı. Türk lirasının değer kaybı dikkate alındığında bu tutarı, TL olarak ele alıp işlemek büyük bir yanılgı yaratacağından aşağıdaki tabloda 2010 ve sonraki yıllara ait yani son 15 yılın vergi tahsilat tutarlarını o yılın ortalama dolar kuru nezdinde hesapladım.

Yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere son 15 yılda 2 trilyon 272 milyar 276 milyon 37 bin 575 dolar tahsilat yapılmış. Son 15 yılın ortalaması ise yıllık yaklaşık 151 milyar dolardır.

Ezcümle

Yukarıdaki tablolarda da görüldüğü üzere hükümet vergi gelir tahsilat hedefini dolaylı vergilere dayamış görülmektedir. Bu konuda sıklıkla şikâyet gelince bu kez Maliye Bakanı Mehmet Şimşek kayıt dışılıkla mücadele adı altında denetim elemanlarını sahaya indirerek sıkı denetimler yapmaya başladı.

Bakan Şimşek’in aklından tam olarak geçen şey ise şudur; KDV ve ÖTV gibi dolaylı vergilerin oranını düşürmeyip kapsamını da daraltmadan elde edilecek hasılatı normal süreçte tahsil etmeye devam edecek ayrıca gelir ve kurumlar vergisinin kapsamını da genişleterek -yurt içi kurumlar vergisi gibi- buradan vergi hasılatını artırıp toplam vergi gelirleri içindeki oranları değiştirecek.

Bu durum ortalama vergi yükünü artıracağından adalet pek sağlanamayacaktır. Yani yurttaş markete gidip her zaman aldığı ürünleri satın alacak ve bunlara aynı ya da daha fazla KDV ve ÖTV ödeyecek ama market sahibi de asgari kurumlar vergisi gibi bir vergi ödeyecek, sonuçta toplam vergi hasılatı her zamankinden daha fazla artacak ve kurumlar ile gelir vergisinden alınan vergi daha fazla tahsil edileceğinden toplam vergi gelirleri içindeki dolaysız (doğrudan) vergilerin payı artmış olacak. Sanıyorum izah edebildim…