Yapay zekâ (YZ) teknolojilerini sanat alanında en kapsamlı kullanan sanatçı Refik Anadol. Refik Anadol YZ ile sanatı farklı bir evreye taşıyor. Microsoft, Google, Nvidia, Intel, IBM ve Siemens gibi teknoloji devleriyle iş birliği yaparak sanat alanında YZ’nin gücünü kamusal alanda gösteriyor. Her bir tematik projede o alanın devasa verisini kullanarak modelini eğitip modelin rüya görmesini sağlıyor. Makine rüyasını da akışkan simülasyon modelleri kullanarak ekranda dinamik dalgalanan imgelere dönüştürüyor. Anadol’un tüm ürünlerinde akışkanlık dikkat çekiyor. Hiçbir şey statik değil, sürekli değişiyor ve kendi zaman ölçeğinde akıyor. ‘Melting Memories’ projesi de tam olarak anıların ne kadar akışkan olduğunu vurguluyor.

Eriyen Hatıralar (Refik Anadol)

Anadol’un çalışmalarının odak noktası makinenin rüya veya halüsinasyon görmesinde odaklanıyor. Kendi ifadeleri ile algoritma öğrendiği verilerle hafızasını oluştururken bu hafızaya dayalı yaratıcı rüyalar ve halüsinasyonlar görmeye teşvik ediliyor (R. Anadol ve P. Kıvrak, Machines that dream: How AI-Human Collaborations in Art Deepen Audience Engagement, MBR, 3(1&2):101-107, 2023):

2012’den bu yana Refik Anadol Studio (RAS), insan zihni, mimari ve estetik arasındaki bağlantıları araştıran disiplinler arası çalışmalar yürütüyor ve şu soruya yanıt arıyor: Makineler bireysel ve kolektif hafızaları öğrenebilir veya işleyebilirlerse, aynı zamanda bu hafızalar hakkında rüya görebilir veya halüsinasyon görebilirler mi? Mimariden elde edilen verilerin dijital tabloları ve heykelleri üzerinde deneyler yaptıktan ve kamusal alanlarda veri tabanlı etkileyici projeksiyonlar sergiledikten sonra, RAS görsel, işitsel, sismik, coğrafi, kültürel ya da kurumsal veriler gibi çok çeşitli veri setlerini kullanarak yapay zeka programları ve makine öğrenimi algoritmaları ile çalışmaya başladı.

Refik Anadol

RAS’ın ilk kapsamlı çalışması 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar uzanan 1,7 milyon arşiv verisi makine öğrenimi algoritmalarında kullanılarak oluşturulan ve 2017 yılında İstanbul’da ‘Arşiv Rüyası’ başlığıyla sergilenen interaktif bir medya enstalasyonu oldu. Çalışmanın en önemli sonuçlarından bir tanesi de amaçlandığı gibi, arşivde var olabilecek ama mevcut olmayan yeni görüntüler oluşturulmasıydı. Yani, YZ’nin halüsinasyon görerek yeni arşivler oluşturması sağlanmıştı. Böylece gerçek arşiv ile olmayan, rüya ürünü arşiv iç içe geçmişti. RAS bu tematik çalışmalarını Walt Disney Konser Salonu Hayalleri (WDCH Dreams) projesi ile binanın anılarından yola çıkarak binanın rüya görmesini sağlayarak yeni bir boyuta taşıdı.

Arşiv Rüyası (Refik Anadol)

Tematik projelerini, Machine Hallucinations: Nature Dreams, Machine Hallucinations: Space ve 2022 baharında Philadelphia Orkestrası ile "Beethoven: Missa Solemnis 2.0" başlıklı bir proje takip etti. 2015'te geliştirilen ve ilk olarak 2015 İstanbul Bienali'nde sunulan Infinity Room, mekânın sonsuzluğunu makine zekâsının sonsuz varyasyonlarıyla birleştirmeyi deneyen bir proje olarak ziyaretçilerini ışık, ses ve görüntülerin eşliğinde 360 derece aynalı bir odada karşıladı. In the Mind of Gaudí projesi, Casa Batlló projesi ile sanatı kamusal alana taşıyan çok daha spesifik projelerle mevcut eserlere yeni boyutlar katmaya devam ediyor.

Yapay zekâ halüsinasyon mu görüyor?

RAS’da herhangi bir projede, o projenin tematik alanına ait mevcut verilerle öğrenen YZ, bu verilere yani o alandaki hafızaya dayalı yeni ilişkiler kurarak yeni şeyler üretmesi, yani Anadol’un deyimiyle rüya görmesi sağlanıyor. Ortaya çıkan ürünün sanatsal boyutuna vurguda bulunmak için de YZ için sıklıkla kullanılan halüsinasyon terimi kullanılıyor. Bu nedenle YZ ile halüsinasyon arasındaki ilişkiye biraz daha yakından bakmamız lazım.

YZ halüsinasyonu literatürde sıklıkla YZ'nin ikna edici, metin içerisinde tutarlı gibi duran, ancak kullanıcı girdisinden veya önceki bağlamdan tamamen bağımsız uydurma bir yanıt oluşturduğu bir fenomeni tanımlamak için kullanılmaktadır. Dolayısıyla, üretken YZ’nin ürettiği yanıtlar makul görünebilmesine rağmen anlamsız veya yanlış olabilmektedir. Örneğin, tamamen ChatGPT tarafından hazırlanan araştırma önerilerinde YZ halüsinasyonunun sıklığını değerlendirmeyi amaçlayan çalışmalarda oluşturulan referanslardaki çoğu kaynağın var olmadıkları gösterildi. Üretken YZ’nin genel olarak eğitim veri setine dayalı içerik üretirken halüsinasyon sürecinde eğitim veri seti kaynağı ile ilişkisini kopartarak içerik ürettiği görülmektedir. Dahası, YZ ürettiği yanlış sonuçlarla tutarlı olma adına bir kez yanlış içerik ürettiğinde ardışık olarak yanlış içerik üretimine devam edebilmektedir ki bu davranış, halüsinasyonun kartopu etkisi olarak bilinmektedir. 

Makine Halüsinasyonu (Refik Anadol)

Üretken YZ’de görülen halüsinasyonun gerçek bir bilişsel sürecin bir sonucu olmaktan çok modelin olasılıksal doğası ve eğitim veri seti ile doğrudan ilişkili olduğu değerlendiriliyor. Diğer taraftan, geniş dil modelleri (LLM) tarafından üretilen gerçek dışı çıktıları tanımlamak için halüsinasyon terimini kullanmak, benzer şekilde LLM'lerin algılama sürecinde bilinçli olarak bir duyusal girdiye dâhil olduklarını ima etmesine rağmen üretken YZ bilince sahip değildir, dolayısıyla öznel deneyim veya farkındalık eksikliğinden maluldür. Bu nedenle, üretken YZ modelleri orada olmayan bir şeyi görmediği, ancak uydurduğu için halüsinasyon teriminin bu durumu açıklamak için kullanılmasının doğru olmadığı, bunun yerine tam da bu duruma karşılık gelen bir psikiyatrik kavram olarak konfabülasyon/uydurma (‘yanlış olmasına rağmen böyle olduğu fark edilmeyen anlatısal ayrıntıların oluşturulması’) önerilmektedir (Mahmut Özer, Yapay Zeka Halüsinasyon mu Görüyor?, Türk Psikiyatri Dergisi, 2024.) Üretken YZ’nin ürettiği uydurma içeriklerin de genel olarak anlatısallık sergilenen metinlerde daha sık ortaya çıktığı görülmektedir. Dahası, insanlar da sıklıkla, kötü bir niyet olmadan anlatılarındaki boşlukları doldurmak için kurgusal ancak gerçek olmayan bilgilere başvurabilmektedir. 

Refik Anadol

Refik Anadol halüsinasyonu teşvik ediyor

YZ’nin ister halüsinasyon ister konfabülasyon olarak tanımlansın bu davranışı, yanlış tedavi önerileri, hatalı eğitim içerikleri ya da güvenilmez bilgi sağlayarak eğitim ve sağlık gibi alanlarda çok ciddi risklere yol açtığı için YZ’nin bu davranışını önlemeye yönelik çok sayıda çalışma yapılmaktadır. Ancak son zamanlarda yapılan çalışmalarda sanat, mimari tasarım veya yeni proteinlerin keşfi gibi yenilikçi alanlarda bu davranışın değerli olabileceği ile ilgili bulgular dikkat çekmektedir. Zaten, Refik Anadol da çalışmalarında YZ’nin bu özelliğini öne çıkartmaktadır.

Kendisinin de ifade ettiği gibi, tematik projelerinde öncelikle o alanla ilgili (örneğin, şehir arşivleri, doğa görüntüleri veya müzik verileri gibi) mevcut büyük veriyi derin öğrenme ile işlemekte ve böylece oluşturulan sayısal hafızaya dayalı olarak modelin veriler arasında yeni ilişkilere odaklanması (rüya veya halüsinasyon görmesi) teşvik edilmektedir. Bir başka deyişle, derin öğrenme algoritmaları kullanarak büyük veri kümeleriyle eğitilen modellerin veri boşluklarında ya da karmaşık veya çelişkili veri setleriyle başa çıkarken ürettiği "halüsinatif" görüntüler kullanılarak gerçek ve sanal unsurlar birbirine karıştırılmakta ve izleyiciye farklı bir gerçeklik sunmak için kullanılıyor. Böylece kimi zaman tarihi arşiv koleksiyonlarına dayalı bir şekilde arşivin rüya görmesi sağlanırken kimi zaman da bir binanın tarihi tanıklıklarına dayalı rüya görmesi sağlanarak mekânın ve zamanın sınırları bulanıklaştırılıyor ve farklı bir anlatısallık sağlanıyor. En son Ankara’da Eylül ayı sonunda Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen Ankara Kültür Yolu Festivali kapsamında Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilediği ‘Yeryüzü Rüyaları: Anadolu’ sergisinde de aynı yaklaşım görülüyor. Özetle Anadol, YZ ile sadece görsel deneyim değil, aynı zamanda izleyiciyle fiziksel ve duygusal bir etkileşim kuran, çok katmanlı bir sanat deneyimi sunuyor.

Yeryüzü Rüyaları: Anadolu’ sergisi (Fotoğraf: Muhammed Ali Yahşi)