2023 yılında Afrika, yine, askeri darbeler, silahlı iç çatışmalar, cihatçı grupların saldırıları, açlık, kuraklık ve tabii afetler ile dikkatleri çekti. Geçtiğimiz yılın en fazla kaygı uyandıran gelişmesi şüphesiz Sudan'da meydana geldi. Yıllarca diktatör Ömer El-Beşir'den kurtulmak üzere başkent Hartum'un sokaklarını dolduran Sudan halkı, bu defa, nisan ortasından itibaren savaşa tutuşan iki rakip ordu arasında sıkıştı kaldı. Binlerce insan öldü ve yaralandı, 9 milyon kişi ocağını terk etti, evleri talan edildi, 2 milyon mülteci komşu ülkelere sığındı. Sudan halkının dramı 9 aydır devam ediyor, sona ereceğine dair bir işaret de göremiyoruz.

Darbe salgını Nijer ve Gabon'a sirayet etti

Fransızca konuşan Afrika ülkeleri arasında 2020 yılında baş gösteren darbe salgını 2023 yılında Nijer ve Gabon'a sirayet etti. Mali'den kapı dışarı edildikten sonra bu ülkedeki askerlerini Nijer'e nakleden Fransa 2023 yılında Nijer'den de kovuldu, Niamey'deki Büyükelçiliğini de kapatmak zorunda kaldı. Petrol zengini küçük ülke Gabon'da düzenlenen seçimler, 1967 yılından itibaren iktidara yapışan Bongo ailesinin sonunu getirdi. Ailenin karıştığı yolsuzluklar, Cumhurbaşkanı Ali Bongo'nun tekrarlanan sağlık sorunları, muhalefet üzerindeki baskılar ve nihayet seçimlere hile karıştırılmasıyla bardak taşınca, askerler, yolsuzluk ve entrikalarla anılan Bongo ailesinin ipini çektiler.

Fransa gitti Rusya geldi

2023 yılı boyunca, Fransa'nın Afrika'daki gerileyişinin Rusya'ya alan açmaya devam ettiğine şahit olduk. Önce Merkezi Afrika Cumhuriyeti, ardından Mali ve Burkina Faso, daha sonra Nijer olmak üzere, Fransa'nın kovulduğu ülkelere, Rusya'nın, "özel güvenlik şirketi Wagner" üzerinden girdiğini izledik. Wagner liderinin Moskova'ya karşı ayaklanması ve ardından hayatını kaybetmesi Afrika'da sahaya yansımadı, Rusya lehine gelişen dengeleri etkilemedi. Rusya Savunma Bakanlığı, siyasi ve mali açılardan, Wagner varlığının arkasında durmaya devam ediyor. Wagner darbeci batı Afrika ülkelerinin ordularına taarruz desteğini sürdürüyor.

Çad'da Deby hanedanı devam ediyor 

Moritanya kenara konulursa, Sahel kuşağında Fransa'nın tokat yemediği ve Rusya'nın adım atmadığı yegane frankofon ülke Çad kaldı. Mareşal babasının cephede isyancı gruplara karşı savaşırken şehit düşmesi üzerine görevi 2021 ilkbaharında devralan genç general Mahamat İdris Deby, bir miktar gecikmeyle de olsa ülkeyi seçimlere doğru taşıyor: Ulusal diyalog süreci ertesinde hazırlanan anayasa geçen aralık ayında yapılan referandum neticesinde kabul edildi. Muhalif lider Succés Masra yurt dışından dönerek başbakanlık koltuğuna oturdu. 2024 sonunda yapılacak seçimler neticesinde Mahamat İdris Deby'nin bu kez sivil cumhurbaşkanı sıfatıyla ülkesini yönetmeye devam edeceğine hep birlikte şahit olacağız. 

Sahel ülkelerinde cihatçı tehditler sürüyor

Sudan'ın hemen ardından, kıtada bir diğer endişe kaynağını teşkil eden, cihatçı grupların saldırılarını sürdürdükleri Sahel ülkelerine baktığımızda, 2024 yılında bölgeye barış ve demokrasinin geri döneceğini söyleyemiyoruz. "Ülkenin güvenliği tehlikede" gerekçesiyle Mali, Burkina Faso ve Nijer'de iktidarı ele geçiren askerler, cihatçı gruplara karşı mücadelede henüz çarpıcı başarılar elde edemediler, söz konusu trendin bu sene de değişmesi beklenmiyor. Her 3 ülkede de 2024 yılında serbest seçimler vasıtasıyla anayasal düzene geri dönülmesi öngörülmüyor (Darbecilerin yönetimindeki Gine'de (Konakri) benzer durumda). Yeni yılda gözler özellikle Mali üzerinde olacak. Hem Fransız askerlerini hem Birleşmiş Milletler askerlerini (MİNUSMA) ülkeden kovan albay Asımi Goita'nın işi hayli zor. Wagner, Rus uçakları ve Türk SİHA'larının yardımıyla kuzey-doğunun stratejik önem taşıyan şehri Kidal'ın Mali ordusu tarafından kasım ayında geri alınması cunta liderine halk nezdinde önemli bir prestij sağladı. Öte yandan bölgesel örgüt ECOWAS'ın tecrit, yaptırım ve müdahale tehditleri karşısında 3 ülkenin aralarında yeni bir ittifak oluşturmaları (Alliance des etats du Sahel) darbeci yönetimlerin elini kuvvetlendirdi.

Nijer'deki manasız darbe 

Bölgedeki en talihsiz darbenin Nijer'de meydana geldiğini vurgulamadan geçmek istemiyorum. Darbeyi haklı kılacak olumsuz bir terör bilançosu ortada yok iken, serbest seçimler neticesinde iktidara gelen, demokrasiye saygılı Muhammed Bazum yönetiminin, asker ihtirası ve kaprisiyle koltuğundan indirilmesi, hem Nijer halkı, hem özgür dünya açısından tam bir talihsizlik teşkil etmiştir. Ülkeye batıdan aktarılan cömert yardımlar, bağışlar, krediler böylece askıya alınmıştır. Fransa'ya karşı en sert tepkileri sergileyen askeri yönetimin ülkede askeri üsleri bulunan ABD ile iyi ilişkilerini muhafaza etme çabaları tahlile değerdir. Afrika'dan Avrupa'ya yönelik göç dalgasında transit ülke konumundaki Nijer'in kuzeyindeki (Tuareg bölgesi) Agadez şehrinde yolları kesişen çeşitli ülkelerden mülteci adaylarının buradan Libya'ya geçerek Akdeniz'e açıldıklarını her yerde okuyoruz. Avrupa Birliği ile Nijer arasında düzensiz göç konusunda mevcut işbirliği mutabakatını ahiren iptal eden darbeci yönetimin, önümüzdeki aylarda Akdeniz kıyılarından daha fazla göçmen teknesinin denize açılmasına sebebiyet vereceği görülüyor.

Sudan batıyor! Etiyopya ne yapıyor?

Afrika Boynuzu ülkelerinden Sudan'da iki özerk ordunun savaşa tutuşmaları nedeniyle 8 aydır yaşanan insani drama kısa vadede çözüm bulunamayacağı gözükmektedir. İlan edilen ateşkeslere riayet edilmemektedir. 2024 yılında taraflardan birinin diğerine üstünlük sağlaması ihtimali hayli zayıftır. Bahtsız ülkeden çatışma ve can kaybı haberleri akmaya devam edecektir. Boynuzun ağır topu Etiyopya'da, 2022 sonbaharında Tigray liderliği ile Federal hükümet arasında barış anlaşması imzalanmasıyla, iki yıla yaklaşan iç savaş sona ermiş olmakla birlikte, Oromo ve Amhara eyaletlerinde faal silahlı gruplar Abiy Ahmed yönetimindeki 120 milyon nüfuslu büyük ülkenin başını ağrıtmaya devam etmektedir. Yeni yılda bölgeye huzur gelir mi acaba diye konuşulurken, Nobel Barış Ödüllü Abiy Ahmed yeni bir gerilimin fitilini ateşlemiştir. Etiyopya ile komşusu Somali'nin ayrılıkçı eyaleti Somaliland arasında, liman ve askeri üs olarak kullanılmak üzere, 20 kilometre uzunluğunda bir kıyı şeridinin 50 yıllığına Etiyopya'ya tahsis edilmesini teminen mutabakat zaptı imzalanması ortalığı karıştırmıştır. Etiyopya bu "denize çıkış" karşılığında ayrılıkçı eyaleti tanımayı tezekkür edeceğini duyurmuştur. Türkiye'nin de dahil olduğu bir grup ülke Somali'nin birliği ve toprak bütünlüğünü destekleyen açıklamalar ile Mogadişu yönetimine destek vermiştir.

Kongo Demokratik Cumhuriyeti seçim engelini aştı

Büyük Göller bölgesinin, nüfus, yüzölçüm ve yeraltı zenginlikleri ile dikkat çeken dertli ülkesi Kongo Demokratik Cumhuriyetinde 2023 sonunda yapılan seçimleri, tahminlere uygun biçimde, 4 yıldır ülkeyi yöneten cumhurbaşkanı Felix Tshisekedi kazandı. 2019 seçimlerinin 2 yıl gecikmeyle ve ne büyük zorluklarla gerçekleştirildiğini, seçim sonuçları üzerinde gergin tartışmalar yaşandığını, nihayetinde bölgesel örgütün (SADC) devreye girmesiyle bir mutabakatın empoze edildiğini hatırlıyoruz. Bu defaki seçimlerde yine karmaşa ve gecikmeler yaşandı. Muhalif liderler Moise Katumbi, Martin Fayulu ve Dr Denis Mukwege'nin seçimlere hile karıştırıldığı yönündeki iddiaları dikkate alınmadı. Tsihisekedi'nin önünde 30 yıldır çözülemeyen "Doğu Kongo sorunu" tüm heybetiyle duruyor. Bölgede konuşlu Birleşmiş Milletler askerlerini (MONUSCO) ve Doğu Afrika Topluluğu (EAC) askerlerini başarısız oldukları gerekçesiyle ülkeden kovan cumhurbaşkanı, silahlı grupların cirit attığı "yasadışı maden talanı sahası"na dönüşen her iki Kivu eyaletinde, barışı, güvenliği, düzeni, istikrarı nasıl sağlayacak ? Başa bela haline dönüşen Ruanda destekli M23 savaşçılarını nasıl pasifize edecek ? Bu suallerin cevaplarını 2024 içinde alabileceğimizi zannetmiyorum.

Otoriter liderin ülkesi Ruanda nereye koşuyor?

Kendisinden kat kat büyük ve kalabalık komşusu Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nin dengelerini sarsabilen Ruanda, Göller bölgesinin batıyla iyi anlaşan, hızla kalkınan, ancak otoriter, tek parti (Ruanda Vatansever Cephesi) sistemine dayalı, güçlü modern ordusu ve popüler lideri ile güvenlik sorunlarını aşmış farklı bir ülkedir. Mozambik'in daveti üzerine Ruanda askerlerinin Cabo Delgado bölgesine sızan (2021) cihatçı grupların durdurulmasında, Merkezi Afrika Cumhuriyeti'nde seçim ve referandum dönemlerinde asayişin sağlanmasında katkı sağladıklarını hatırlıyoruz. Son 5-6 yıldır Rus Wagner sayesinde istikrarını muhafaza eden Merkezi Afrika Cumhuriyetinde, halen Ruanda askerlerinin de güvenlik alanında önemli bir rol üstlendikleri biliniyor.

Madagaskar, Zimbabve ve Zambiya: 1 adım ileri 1 adım geri

2023 yılında seçimler düzenlenmesine rağmen, muhalefet partilerine yapılan baskılar ve yaygın yolsuzluklar nedeniyle Madagaskar ve Zimbabve'nin siyasi istikrara hasret vaziyette patinaj yapmaya devam edeceklerini, borç batağından çıkmak üzere ciddi gayret gösteren Zambiya için ise tünelin ucunda ışığın görüldüğünü ilave etmekle yetineyim.

Lider ülke Nijerya

Kıtanın liderliği iddialarını dilinden düşürmeyen en büyük nüfuslu ve milli geliri en yüksek ülkesi Nijerya'da geçen yılın ilk aylarında düzenlenen cumhurbaşkanlığı seçimlerinin kazasız belasız tamamlanması bölgeyi rahatlattı. Ülkenin kuzeyinde alışılagelen güvenlik sorunları (cihatçı örgütler ve haydut çeteleri) aynen devam ediyor. Afrika'nın en büyük petrol üreticisi konumundaki Nijerya'nın, rafineri eksikliği nedeniyle, senelerdir döviz karşılığında rafine edilmiş petrol ithal etmek zorunda kaldığını biliyoruz. Ülkenin ve Afrika'nın en zengini Aliko Dangote grubuna ait devasa rafineri kompleksi (kıtanın en büyüğü) nihayet hizmete giriyor. Nijerya artık akaryakıt ithal etmeyecek, bilakis komşularına benzin-mazot satacak. "Lider ülke" ilerleyince tüm Batı Afrika bölgesinin de yararlandığını unutmayalım.

Fildişi Sahili ve Senegal: Batı Afrika'nın örnek ülkeleri

İç savaşın yaraları sarıldıktan sonra, son 12 yıldır, Alassane Ouattara önderliğinde düzenli büyüyen Fildişi Sahili bölgenin diğer lokomotif ülkesi konumunda. İç savaşın yargılanan liderleri de aklanarak ve affedilerek Fildişi'ne döndüler. Eski başbakan ve Meclis Başkanı Guillaume Soro da affedilirse, Fildişi Sahili, bölgede siyasi ve ekonomik açıdan model ülke haline dönüşür. Bu günlerde, tamamen yeni 6 stadyum ile, Afrika Uluslar Kupasına ev sahipliği yapan Didier Drogba'nın memleketi bu kıymetli kupayı kazandığı takdirde benim açımdan yılın ülkesi seçilir. Takdire şayan bir diğer batı Afrika ülkesi Senegal'de şubat ayında seçimler yapılacak. İki dönem cumhurbaşkanlığı yapan Macky Sall'in tekrar aday olmaması Senegal'in demokrasi geleneğinin gücünden geliyor. Senegal'de ordunun bugüne kadar demokrasiye sahip çıktığını ve darbe yapmadığını bu vesileyle belirtelim. Muhalif lider Ousmane Sonko'nun seçimlere katılımı engellenmediği takdirde Senegal demokrasisi bir çetin sınavdan daha yüz akıyla çıkacaktır.

Kamerun ve Ekvator Ginesi: Batı Afrika'nın ayıpları 

Batı Afrika'nın Gine körfezine bakan iki ülkesi- Kamerun ve Ekvator Ginesi-otoriter rejimleri, muhalefete baskıları ve on yıllardır iktidarlarını muhafaza eden dinozor liderleriyle bıkkınlık verirler. 40 yıldır Cumhurbaşkanı Paul Biya'nın yönetimindeki 27 milyon nüfuslu Kamerun'da, gazeteciler öldürülür, İngilizce konuşan Nijerya'ya komşu iki bölgede yaşayanlara (nüfusun yüzde 17'si) düşman muamelesi yapılır, muhalefetin bir araya gelmesi engellenir. 90 yaşına giren Paul Biya'nın gelecek sene yapılacak seçimlerde aday olup olmayacağı en çok konuşulan mevzudur. Kamerun'un Güney komşusu 1,4 milyon nüfuslu Ekvator Ginesi'nin durumu farklı değildir. Buradaki lider ise 44 yıldır koltuğunu muhafaza etmekle birlikte sadece 81 yaşındadır. Minik ülkenin özelliği petrolden gelen kazancın lider Teodoro Obiang Nguema Mbasogo ve aile yakınlarının ceplerine gitmesidir. Söylemesi ayıptır ancak niye Nijer'de darbe olur da bu iki ülkede olmaz diye soranlara cevabım yoktur.

Güney Afrika: Irkçı rejimlere geçit yok 

Güney Afrika'da ırkçı rejimi deviren African National Congress (ANC) adlı parti 1994 yılından beri iktidarda. Nelson Mandela'nın tarihi partisi bugüne kadar tüm seçimleri kazandı; ancak son yıllarda birçok yolsuzluk skandalına karışan parti çok kan kaybetti. 2019 seçimlerinde oyların yüzde 57'sini elde eden ANC'nin oy desteği halen yüzde 50 civarında. Suç oranı ve işsizlik yüksek seviyelerde, elektrik kesintilerinin önü alınamıyor. Jacob Zuma'nın yerine seçilen Cumhurbaşkanı Cyril Ramaphosa'nın bu sene yaz aylarında yapılacak seçimlerde işi kolay değil. Güney Afrika, Cezayir ile birlikte kıtada İsrail'e karşı en katı muhalefeti sürdüren iki ülke. Birlikte İsrail'i Afrika Birliğine gözlemci dahi yapmıyorlar. Onlarca müslüman arab ülke Gazze'de olan biteni uzaktan seyrederken Güney Afrika'nın İsrail aleyhinde Uluslararası Adalet Divanı'nda soykırım suçlamasıyla dava açması, batıya boyun eğmeyen onurlu ülkenin Mandela'nın ayrımcılık karşıtı çizgisinden kopmadığını kanıtlıyor.

2023 yılının kazananları

54 ülkenin bulunduğu Afrika kıtasında son bir yılda meydana gelen olayların birkaç sayfada özetlenmesinin ve yorumlanmasının güçlüğünü takdir edersiniz. Uzatmamak saikiyle Kuzey Afrika'ya el atamadım. Büyük devletlerin kıtadaki durumlarını özetleyerek son vereyim. 2023 yılında Afrika'da kaybeden ülke açık ara Fransa'dır. Ukrayna ile savaşta olmasına ve Wagner isyanına rağmen, Rusya, Fransa'nın çekildiği alanları başarıyla doldurarak yılı kazanç ile kapatmıştır. Biden döneminde Afrika'ya geri dönen ABD, 3 yıl içinde kıtada siyaseten en etkili ülke konumuna erişmiştir der isek abartmış olmayız. Sudan, Etiyopya ve Kongo Demokratik Cumhuriyetinde yaşanan sorunların çözümünde Vaşington ön plandadır. Kenya'nın ABD baskısıyla Haiti'ye asker-polis gönderdiğini not edelim. Çin, son 15 yıl içinde Afrika'da kazandığı iktisadi ağırlığını, batılı ülkelerin karşı çabalarına rağmen muhafaza etmektedir. Mısır ve Etiyopya'nın BRİCS'e katılmaları, Afrika Birliğinin G20 üyeleri arasına dahil edilmesi, bölgesinde ve Afrika'da ağırlığını arttırma peşinde koşan Suudi Arabistan'ın geçen kasım ayında Afrika zirvesi düzenlemesi 2023 yılının diğer önemli gelişmeleridir.