Günümüzün önemli fay hatlarından birisi "Gig Ekonomisi"[1]. Teknolojinin getirdiği bir çalışma şekli ve giderek artacağını da göreceğiz muhtemelen. Özellikle mesaili bir işten geçenler, "9-5 çalışmak elimizden hayatımızı alıyor, esnek çalışmak ne kadar güzel" diye düşünse de, zamanla bu tür çalışmanın "sürekli yeni parça başı iş aramak" ya da "güvencesiz çalışmak" gibi zorlukları ile baş etmesi gerekiyor.

İşte bu hafta Trendyol kuryelerinin ortaya koydukları isyan, bu tür çalışanlara özgü bir isyandı.

Ne olduğuna yakından bakalım.

Trendyol kuryeleri ne istiyorlardı?

Trendyol'da bordroda olmayan, paket başı çalışan sözleşmeli teslimatçılar, hak edişlerine yapılan yüzde 11'lik zammı protesto etmek amacıyla "kontak kapatma" eylemi başlattılar. Şirketin merkezi olan Maslak'ta başlayan hareket ülke çapına da yayıldı.

Trendyol'un 'Efsane İndirim Günleri' şeklinde duyurduğu kampanya dönemlerine esprili bir gönderme yapan çalışanlar "24 Ocak Trendyol Süper Direniş Günleri başladı" sloganı ile sabahın erken saatlerinde farklı illerdeki çeşitli şube önlerinde toplandılar ve şöyle açıklama yaptılar:

"Taleplerimiz karşılanana kadar tüm yurtta şube açılış saatlerinde toplanıyoruz, kontak açmıyoruz, yük indirmiyoruz, ateş ölçtürmüyoruz.

Hakkımızı istiyoruz. Hava koşulları değil, sefalet zammı kontakları kapattı. Haksız zam varsa kontak açmak yok."

Bu arada Trendyol da sözleşmeli dağıtım yapan sayısının 6 bin olduğunu, bunlardan sadece 300-400'ünün kontak kapatma eylemi yaptığını iddia etti. Devamında ise zam oranının yüzde 11 değil 22 olduğunu, çalışanların hak edişlerinin 10 bin TL'nin altında kalmadığını, kalması durumunda Trendyol'un 10 bin TL'ye tamamlayacağı garantisi verdiğini ve eylemde olanların piyasa ortalamasının 2 katı ücret aldıklarını açıkladı.

Buna karşılık çalışanlar, paket başına anlaşmanın geçen yıl 4,75 TL+KDV iken, bu sene yüzde 11 zam aldıklarını ve dolayısıyla gelirlerinin 9 bin TL ortalamadan, 10 bin TL ortalamaya çıktığını, masraflar çıkarıldığında kendilerine 4 bin TL kaldığını iddia ettiler ve enflasyonu göstererek yüzde 50 zam istediklerini aktardılar.

Trendyol kuryeleri direndi ve kazandı

Konuyu takip edenler zaten kuryelik sistemindeki durumun farkında. Tüm dünyada kuryelerin sıkıntıları artarak dile getiriliyor.

Benzer isyanları önceki yıllarda, Türkiye dahil şu, bu, öbürü ülkelerde Uber şöförlerinden de gördük ve Amerikan mahkemeleri önceki yıllarda şöförler lehine kararlar verdiler[2][3].

İlerleyen saatlerde büyüyen protestolardan sonra, Trendyol yöneticileri ile çalışanların seçtiği temsilciler arasındaki görüşmeler sonucunda Trendyol, yüzde 11'lik zammı yüzde 38,8'e yükseltti. Buna göre bir araçlı kuryenin hakedişi aylık en az 12 bin 500 TL+KDV olacak. Ayrıca eyleme katılan hiçbir kuryenin sözleşmesinin sonlandırılmayacağı konusunda garanti verildi.

Yapılan açıklamanın ardından çalışanların genel merkez önündeki eylemi sona erdi.

Trendyol açıklama yaptı

Çalışanların eylemine dair Trendyol tarafından yazılı açıklama yapıldı. Açıklamada şöyle denildi:

"Mevcut iş modelimiz doğrultusunda, taşıyıcı iş ortaklarımıza taşıdıkları paket başına ödeme yapılmakta; 'iş ortağı destek paketleriyle' de aylık hakedişlerinin belli bir seviyenin üzerinde kalması sağlanmaktadır.

2022 yılı içerisinde, bir taşıyıcı iş ortağının faaliyet gösterdiği süreye bağlı olarak taşıdığı paket sayısına göre toplam hakedişinin aylık en az 12.500 TL+KDV olması, iş ortaklarımızın da beklentilerini karşılar şekilde, garanti altına alınmıştır.

Mevcut iddialarda ise, sadece 'iş ortağı destek paketleri'nde geçerli olan hizmet bedeli artış oranı ön plana çıkarılmıştır. Tek başına bu oran üzerinden değerlendirme yapmak eksik ve yanıltıcı sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Trendyol tüm iş ortaklarının memnuniyetini her şeyin önüne koyan bir şirkettir. Bundan sonra da böyle olmaya devam edecektir."

yüzde 86,5 hissesi Çinli alibaba.com şirketine ait olan Trendyol için bakanlıkta bazı yükümlülüklerini yerine getirmediği şeklinde yorumlar var. Ayrıca Trendyol'un 50-70 paketlik sistemini de değiştirmeyi düşündüğü kaydediliyor.

Kuryelerin azı bordrolu, çoğu kendi hesabına çalışıyor

Bir ay önce Avrupa Birliğinin "Gig Ekonomisi"nin "Lojistik" tarafında çalışanlarına ve özellikle de yemek taşıyanlara yönelik düzenlemelerini yayınlamıştık[4]. 1980'lerde dünyanın iş yapış modelleri arasına giren "Dış hizmet (outsourcing)" stratejisi teknolojinin ileri seviyelere taşınması ile "Gig Ekonomisi"[1] haline dönüştü. Bu önceleri bilişimciler/yazılımcılar gibi uzaktan yurtdışına iş yapan kişiler için geçerli iken, şimdi lojistik ve ulaşım alanında çalışanları yani Uber şöförlerini ya da yemek ve e-ticaret taşıyan kuryeleri de ilgilendirir hale geldi.

Aslında Türkiye bu alanda öncü bir atılım yaptı ve bakanlık temmuz ayında yayınladığı yönetmelik değişikliği ile Avrupa'nın önüne geçti[5]. Türkiye'de bu yönetmeliğin öncesinde, büyük ve anlı şanlı e-Ticaret firmaları "kurye"leri tamamen kuralsız bir şekilde çalıştırıyordu. Bu düzenleme ile iki şey oldu;

1. Bazı firmalar kuryeleri kendi bordrolarına aldılar (Avrupa'nın bir ay önceki düzenlemesi de bunu mecbur hale getiriyor.)
2. Ama bu alanda başka bir iş yapma şekli de, kuryelerin kendi başlarına ya da bir grup halinde şirket kurması ve fatura kesmesi halinde oluyor. (AB bunu olduğu gibi kabul ediyor.)

Sırası gelmişken rakamlardan da bahsedelim. Avrupa'da birinci kapsamda 4,1 milyon yemek taşıma kuryesinin ve 3,8 milyon kendi hesabına çalışan yemek taşıma kuryesinin olduğu raporlanıyor. Türkiye'de böyle bir ayrımla bilemiyoruz ama toplamda 1 milyon kurye olduğu belirtiliyor[4].

Kendi hesabına çalışan kuryenin sorunları

Kendi hesabına çalışan kuryelerin sorunlarını şöyle sıralayalım:

1. Aracı için bakım / amortisman desteği alamıyor.
2. Kendi güvencesi yok (kaza olsa, özel sağlık sigortası gibi bir şey yaptırmamışsa, sorun yaşar).
3. İş güvencesi yok (yarın gelme denildiğinde alacağı tazminat vs yok).
4. İzin/tatil yapmak istese ya da hastalık döneminde, gelir kazanamaz.

Bu kuryelerden yeni düzenleme sayesinde şirket kuranlar Bağkur gibi bir güvenceye girse de, yakınınızdaki kebabçı gibi yerlere çalışan kuryelerin büyük çoğunluğunun bu tür güvenceleri mevcut değil. Kaçak çalışıyor durumdalar. Bu durum yönetmelik öncesinde büyük e-ticaret firmalarında bile böyleydi.

Kuryelerin işleri ile ilgili genel sorunları

Bu büyük grubun işle ilgili sorunları arasında belli sayıda paketi zamanında yetiştirme baskısı var. Trafik ne durumda biliyorsunuz, bu önemli bir baskı nedeni. Kazaya neden olma olasılığı var. Geçen yıl kazada ölen kurye sayısı için 2020'de 189 rakamı verilmişti[4].

Ayrıca bu zaman baskısı başka şeylere de yol açıyor. Mesela Amazon'un kuryelerinin tuvalete zaman ayıramadığı haber olmuştu[6].

Trendyol kuryeleri, diğer kuryelere öncü oldu

Trendyol kuryelerinin başlattıkları ve zam oranlarını yükselttikleri "kontak kapatma" hareketi, arkasından Aras Kargo, Hepsijet ve Sürat Kargo kuryelerine de yansıdı. Onların da benzer oranlar için hep birlikte protestoya başladıkları görülüyor.

[1] Gig Ekonomisi

[2] Halka Arza Hazırlanan Uber'in Sürücüleri, Dünya Çapında Çalışma Şartlarını Protesto Ediyor

[3] Eleman mı, Taşaron mu? Kaliforniya Uber Sürücülerini Eleman Kabul Etti

[4] Avrupa Birliği Gig Ekonomisini Zorluyor

[5] Kargo Taşımacılığına Yönelik Karayolu Taşıma Yönetmeliğinde Değişiklik Yapıldı

[6] Amazon Çalışanları Tuvaletlerini Şişelere mi Yapıyor