Önümde bazı sorular var. Birisi, Ağustos 2022'nin döviz rezervi bilgileri ile ilgili. Bir diğeri net hata-noksan konusunda; bu köşenin okuyucusu olan bir meslektaşımdan geliyor. Soruları tartışmak için yaklaşık üç hafta önce gelen bir bilgiyi paylaşayım.

Kamu bankaları TCMB için piyasadan döviz mi alıyor?

Bu bilgiye göre, A Holding'in döviz bürosu aylardır kamu bankaları (özellikle birisi) için piyasadan döviz alıyor. Toplanan bu döviz önce kamu bankasına, sonra da TCMB'ye döviz rezervini desteklemek üzere gidiyor.

Bu gelişmeyi ben bile duyduğuma göre doğru ve bilinen bir olgudur varsayımı yaptım. Üstelik birkaç kez de teyit ettim. Moody's'in Türkiye'nin kredi notunu B2'den B3'e düşürdüğü 12 Ağustos 2022 tarihli raporundaki bazı ifadeler de bu konuyu aklıma getirdi. Moody's raporu şöyle diyor:

"Türkiye'de giderek daha sık ve daha ortodoks olmayan (aslında alışılmadık demek daha doğru) önlemler açıklanıyor. Bu önlemler şimdiye kadar bir başarı göstermedi, parayı/dövizi daha istikrarlı yapmadı, TCMB döviz rezervlerini yükseltmedi."

Rapor, TCMB döviz rezervinde 5 Ağustos 2022'de gözlenen yükselmenin "büyük bir enerji yatırımı ile ilgili olduğunu" söylüyor. (Büyük olasılıkla Akkuyu ima ediliyor.) Eğer böyle ise, bu döviz girişi Ağustos ayının ödemeler bilançosunun "doğrudan yatırım" kalemi içinde görülmesi gerekir.

Rapor devam ediyor:

"Giderek daha karmaşık hale gelen düzenlemelerin ve makro-ihtiyati önlemlerin makroekonomik istikrarı ve sürdürülebilirliği sağlamada ve enflasyonu düşürmede etkili olmayacağı görüşündeyiz." Moody's (12 Ağustos 2022).

Moody's, not düşürmesinin bir gerekçesi olarak bu alışılmadık politikaları ifade ediyor. Bunlarla birlikte cari açıkta, bütçe açığında ve enflasyonda kötüleşme beklentisini de gerekçeleri arasında belirtiyor.

Türkiye'nin kredi notunu, 8 Temmuz 2022'de yayınladığı raporla, Fitch de B+'dan B'ye düşürmüştü. Fitch'in açıklamaları da Moody's'inkine benziyordu.

İlk soru şu; kamu bankaları neden bir döviz bürosundan döviz alıyor? Artık kazanılmış dövizler (mal ihracatı, turizm gibi hizmet ihracatı) yetmiyor, ihtiyacı karşılamıyor mu? Yerlilerin döviz mevduatları da çözülmediği için mi? 

Olabilir. Ancak, örneğin TCMB doğrudan döviz ihalesi ile döviz alımı yapabilir. Neden kamu bankasının döviz bürosundan aldığı dövize yönelsin?

Net hata-noksan ve döviz rezervi buradan da mı destekleniyor?

Bir yanıt şu olabilir; TCMB ihale yapmak gibi açık yollardan döviz toplamak istemiyordur. Çünkü bu yollarla oluşturduğu döviz talebinin kur üzerinde önemli yükseltici etki yapacağını düşünebilir.

Peki, dövizin bu şekilde toplanması döviz kurunu yükseltmez mi? Toplanan dövizin miktarına bağlı. Makul miktarlarda döviz alınırsa etkisi sınırlı olur. Daha önemlisi şudur; alınan döviz zaten banka dışı yollarla ülkeye girmişse, yani arz talebi karşılıyorsa, kur çok etkilenmeyebilir.  

Ülkeye banka dışı yollarla giren döviz, gelir kaynağı bilinmeyen, ödemeler bilançosunun "net hata-noksan" kalemine yansıyan dövizdir. Acaba, net hata-noksan kaleminin son aylarda ve özellikle Haziran 2022'de yüksek artı değerlerde olması döviz bürosu yoluyla toplanıp banka sistemine giren döviz ile mi sağlanıyor?

Şu soru da akla geliyor: 2022 Temmuz ayında ve özellikle Ağustos başında görülen döviz rezervi artışı da döviz bürosundan gelen dövizin sonucu mudur?

Son 10 yıldaki yüksek cari açık dönemlerinde, açığın önemli bölümlerinin net hata ve noksan ile kapatıldığını görüyoruz. Tablo 1'de 6 aylık dönemler için cari açık ve net hata-noksan değerleri yer alıyor. Net hata-noksan kalemi 2022'nin ilk 6 ayında hep artıdır ve cari açığın yüzde 54'ünü kapatmaktadır.

Tablo 1 Cari Açık ve Net Hata-Noksan ile Finansmanı, 6 Aylık Dönemler, % Kaynak: TCMB

Net hata-noksan kalemi, ülkeye giren ve çıkan dövizlerin kayıtlarında hatalar ve noksanlar olabileceğini gösteriyor. Ortalama değerinin makul bir sürede sıfır olması gerekir. Ancak bu kalemde kayıt dışı giriş ve çıkışlar da vardır. Net hata-noksanın yüksek olması, kayıt dışılığa ve bilgi eksikliğine işaret ediyor.

FATF unsuru

Bu hata ve noksanlar ve kayıt bilgileri eksikliği her ülkede olabilir. Ancak aylarca artıda (veya ekside) olması ve cari açığın önemli bölümünü kapatması dikkat çekicidir. Bilmek gerekir ki, OECD bünyesinde 1989'da kurulan Mali Eylem Görev Gücü (FATF), bu gibi kayıt ve bilgi eksikliğine olumsuz ve önyargılı yaklaşıyor.

FATF'da 1990'lar sonunda "aklanan kara para miktarını tahmin etmeyi amaçlayan" bir çalışma grubu oluşturulmuştu. Bu grubun OECD'de FATF üyeleri ile yaptığı toplantılara 1990'lar sonu 2000'ler başında birkaç kez katıldım.

Biliyorum ki, Türkiye'nin önemli değerlere ulaşan net hata-noksan gibi kayıt eksikliği veya bilgi eksikliği gösteren kalemleri varsa, "kara para aklama" imaları yapılıyor.

Türkiye yaklaşık bir yıldır FATF'ın gri listesindedir. Bu durum ülkeye sermaye girişini, borçlanma maliyetini ve değerlendirmeleri olumsuz etkileyebilir. Yeri geldi belirteyim. Katıldığım bir FATF toplantısında İsveç temsilcisi Türkiye'ye ve özellikle insanlarına kara para ile ilgili ithamlar yöneltti. Kendisine ırkçılık yaptığını söyledim. ABD'li oturum başkanı ise kayıtsız kaldı.

Bir iktisat kuralıdır, ders kitaplarında önemli yer tutar; doğru ve zamanlı bilgi ekonomik işleyişi her zaman daha etkin ve daha sağlıklı yapar. Bilgi konusunda özensizlik ve hele bilgiyi saklamak, tahrif etmek sonunda ekonomiye her anlamda zarar verir. Bilgi önceliği kişilere veya belli gruplara verilmiyorsa, öncelik ülke ekonomisi ve insanları ise, bu kurala uymak gerekir.

Kaynakça

- Moody's (12 Ağustos 2022) "Rating Action: Moody's downgrades Turkiye's ratings to B3, changes outlook to stable"