Vatandaş, giderek artan ölçüde hükümet veya devlet kendisine kötü davranıyor ve haksızlık yapıyor duygusunu alıyor. Bu konuda devletin kırılganlığını da araştıran çalışmalar var. Devlet-vatandaş ilişkilerini bazı ölçütlerle ifade edebiliyoruz.
Bu konu sonraki bir yazının konusu olacak. Enflasyon ve devlet-vatandaş ilişkileri konuları birbiriyle ilgisiz gibi görünse de öyle değil. İki sorun karşılıklı etkileşim içinde. Konuyu burada belirtmemin nedeni de bu etkileşimdir.
Bunaltan kronik enflasyon
Türkiye’nin enflasyonu onyıllardır diğer ülkelere göre oldukça yüksektir. Ancak aradaki fark 2020 sonrasında iyice açıldı. Fark sürdükçe birçok ekonomik ve sosyal denge kurulamaz oldu. Toplum, bunaltıcı bir gecikme etkisi (hysteresis) yaşıyor.
Tablo 1’de, ilk sütunda 2020 sonrasında enflasyonları diğer ülkelere göre daha çok yükselmiş ve iki haneyi bulmuş 12 ülkenin enflasyon ortalaması yer alıyor. Bu ülkelerin bazılarının enflasyonları yüzde 30’lara kadar çıkmıştır.
Türkiye dışındaki 12 ülke şunlardır: Brezilya, Bulgaristan, Estonya, Güney Afrika, Hindistan, İzlanda, Latviya, Letonya, Kolombiya, Macaristan, Meksika, Şili.
Tablo 1 12 Aylık ve 6 Aylık Ortalama Yıllık Tüketici Enflasyonları, %
Kaynak: OECD, TÜİK ve ülke merkez bankaları
Tabloda basit ortalamalar yer alıyor; ağırlıklandırma kullanmadım. 2019 ve 2020 için 12 ayın yıllık enflasyon ortalamasını buldum. Sonraki yıllar için; 6 aylık dönemlerin ortalaması vardır. En sondaki 2025 Ocak ortalaması, Ağustos - Ocak dönemindeki 6 ayın ortalamasıdır.
Tabloda TÜİK enflasyonuna ek olarak İTO enflasyonu da var, çünkü TÜİK enflasyonu bazı hatalar, sapmalar içeriyor. Görüldüğü gibi, 12 ülke ortalama enflasyonu 2 haneye çıktığında, İTO enflasyonu da 3 haneye çıkmıştır.
Tabloda açıkça görülen şudur; 12 ülkede enflasyon 2022 ilk yarısında hızlanıyor, ikinci yarısında tepeye çıktıktan sonra, alınan önlemlerle, 2023 ilk yarısında düşmeye başlıyor. Aynı yılın ikinci yarısında hızla tek haneye iniyor.
Bu ülkelerde enflasyon yükseldikten sonra 18 ay içinde hızla düşüyor, 20-22 ay içinde ise 2019 yılındaki noktaya geri dönüyor. Politika uygulamasının zamanlamasına bakacağız, ama önce Türkiye enflasyonunu ele alalım.
Türkiye’de enflasyon 2021 sonlarında artmaya başlıyor, 2022’de hızlanıyor ve bu yılın ikinci yarısında tepe noktaya ulaşıyor. Bu aşamada TÜİK ve İTO enflasyonları arasındaki fark da oldukça dikkat çekiyor. TÜİK enflasyonu 2022 ve sonrasında aşağı sapmalıdır.
2023 ilk yarısında bir ölçüde düşen Türkiye enflasyonu, bu yılın ortasında ekonomi yönetiminin değişmesi sonrasında bir tepe daha yapıyor. Daha sonra bir ölçüde düşse de, 2019 noktasına dönmesi oldukça zor görünüyor.
Türkiye’de enflasyon 40 aydan fazla bir süre önce yükselmeye başladı. Haziran 2023’te başlayan yeni enflasyonu düşürme girişiminin de üzerinden 21 ay geçti. Bu durumda iktidara eleştiriler yöneltilmesi çok doğal.
Ancak bu eleştirileri dikkate almak bir yana, bunlara yargı yoluyla sert tepkiler veriliyor, hükümet vatandaştan daha da uzaklaşıyor.
Enflasyonu düşürme politikası
Şimdi, sözünü ettiğimiz 12 ülkenin hangi zamanlamayla hangi önlemler aldığına bakalım. Öncelikle merkez bankalarının politika faizini ele alalım. Yukarıda belirttiğimiz 12 ülkenin ve Türkiye’nin politika faizi oranları Tablo 2’de yer alıyor.
Tablo 2’nin ilk sütununda 12 ülkenin politika fazi oranlarının ortalaması yer alıyor. Ortalamada yine ağırlıklandırma yoktur. Vurgulamak gerekir ki, Estonya, Latviya ve Letonya Euro Bölgesi üyesi olarak Avrupa Merkez Bankası ECB’nin politika faizini uyguluyorlar. Bulgaristan da bu faizi oldukça yakından izliyor.
Bu nedenle ECB’nin politika faizi bulduğumuz ortalama faizde önemli bir ağırlık taşıyor. Yine aynı nedenle tablodaki ortalama faiz aşağı doğru sapmalıdır. Örneğin, Brezilya, Meksika, Şili gibi bazı ülkelerin politika faizi enflasyon oranlarının oldukça üzerindedir.
Halbuki tablodaki veriler politika faizinin ortalama olarak enflasyonun altında kaldığını ima etmektedir. Bunun nedeni Estonya, Latviya ve Letonya gibi ülkelerin yüksek enflasyonlarına karşılık görece düşük politika faizine tabi olmalarıdır.
Tablo 2 Merkez Bankaları Politika Faizi, %
Kaynak: BIS, TCMB ve ülke merkez bankaları
Bu gibi olumsuzluklara karşılık tablodaki veriler genel eğilimi yansıtmaktadır. Tablodan anlaşıldığı gibi, 12 ülke politika faizlerini 2022’de hızla yükseltmişlerdir. Faizi en hızlı yükselten ülkeler Brezilya, Meksika ve Şili’dir.
12 ülke merkez bankaları politika faizlerini hızla yükseltirken, Türkiye faizini tersine hızla düşürmüştür. Bunun nedenini biliyoruz; AKP Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ideolojik faiz takıntısıdır.
İlginçtir, 2021 yılında diğer ülkelerin faizleri en düşük düzeyde iken, Türkiye’nin faizi en yüksek düzeydedir. Bu durum TCMB’nin o dönemdeki başkanı ile ortaya çıkmıştır. Sonra 12 ülke faizleri düşerken, TCMB faizleri yükselmeye devam etmiştir.
Bu duruma olağan koşullarda rastlanmaz. Ancak Türkiye’nin 40 aydan fazla zamandır süren enflasyonu da nadir görülen bir durumdur.
Bu garip gelişmeler Türkiye’nin enflasyonunun daha kalıcı olmasına da katkı yapmıştır. Bunları yapılan bazı ölçümlerde görebiliyoruz.
Yukarıda sözünü ettiğimiz 12 ülke, enflasyon için başka ne önlemler aldılar? Mali önlemler aldılar. Bu ülkelerin tümünde, hükümet harcamalarının kısılmasıyla, bütçe açıklarının 2022 yılında büyük ölüde düşürüldüğünü görüyoruz.
Demek ki, 2022 yılında bir yandan sıkı para politikası uygulanırken, diğer yandan sıkı maliye politikası da uygulandı. Bu durum, listemizde yer alan tüm 12 ülke için geçerlidir. Haliyle, enflasyon hızla düştü.
Türkiye’de ise bütçe açıkları düşmedi, yükseldi. 2023 yılında genel ve cumhurbaşkanlığı seçimleri, 2024 yılında yerel seçimler bu harcamalarda etkili oldular. 2023’te deprem nedeniyle harcamalar arttı dense de, zaten ek vergiler konmuştu ve dış yardımlar alınmıştı. Türkiye’de hala önemli mali açıklar vardır. Çünkü itibar harcamalarının önüne geçilemiyor.
