Çin'de entegre devre endüstrisini geliştirmek üzere devlet eliyle oluşturulmuş bir risk sermayesi inisiyatifi olan Ulusal Entegre Devre Sanayi Yatırım Fonu (国家集成电路产业投资基金股份有限公司) ya da namı diğer Büyük Fon (大基金) yolsuzluk iddialarıyla çalkalanıyor.

Xi Jinping'in "Made in China 2015 (MIC25)"[1] programı çerçevesinde yarı iletken endüstrisini geliştirmeye yönelik ulusal planının ana öğesi denebilir bu fon için.

MIC25'in ilanının hemen ardından Haziran 2014'te Devlet Konseyi (Bakanlar kurulu işlevini gören yapı), entegre devre endüstrisinin gelişimi için 2030'a kadar bir yol haritası yayınladı.[2] Gelişmiş çiplerin, yerli merkezi işlemcilerin ve litografi makineleri gibi önemli çip yapım ekipmanlarının geliştirilmesi hedeflerini içeren bu yol haritasında yarı iletken sanayini desteklemek, büyük şirketlerden, finansal kurumlardan ve özel yatırımcılardan sermaye çekmek için piyasa odaklı operasyonları benimseyen bir ulusal yatırım fonu öneriliyordu.

Bu çerçevede Eylül 2014'te devlet teşekkülleri olan Çin Tütün İdaresi,[3] China Mobile and Çin Kalkınma Bankası (ÇKB) öncülüğünde kurulan fonun en büyük hissedarı yüzde 36.74 hisse ile Maliye Bakanlığı idi. ÇKB'nin payı ise yüzde 22.29'du. Kuruluş sermayesi yaklaşık 20 milyar dolar (130 milyar rmb) olan fon 2019'da 200 milyar rmb (yaklaşık 30 milyar dolar) daha kaynak oluşturdu. [4] 

Fonun iki kademeli yönetim yapısı var. Yönetim kurulu stratejilerin belirlenmesi ve büyük projelerin onaylanmasından sorumlu olurken yatırımların yönlendirilmesini ve kaynakların idaresini Sino IC Capital (华芯投资管理有限责任公司) gerçekleştiriyor. En büyük ortağı (yüzde 45) ÇKB olan Sino IC Capital kağıt üzerinde özel bir firma.

Bir başka ifadeyle küçük ve orta boy projelerde yatırım kararlarını Sino IC Capital verirken büyük projeler Fonun yönetim kurulunca karara bağlanıyor.

Fonun işlevi ve gerçekleştirdikleri

ABD'nin Huawei ve diğer Çinli teknoloji şirketlerine yaptırımlarından çok önce uygulanmaya başlanan proje şüphesiz ki akıllıca bir adımdı.

Genelde uzmanlar bu fonun sermayeye erişimi kısıtlı olan emekleme aşamasındaki işletmelere istikrarlı finansman ve devlet desteği sağlayarak Çin'in yerel çip yapım endüstrisini geliştirmede vazgeçilmez bir rol oynadığı görüşünü paylaşıyor.

Çip endüstrisinin yatırım döngüsü çok uzun ve yüksek miktarda sermaye gerektiriyor. Bu nedenle de piyasa yönelimli özel fonlar genelde bu sektöre yatırım yapmakta çok da istekli davranmıyorlar.

Nitekim ABD de bu sektörü devlet desteğiyle geliştirmek için 52.7 milyar dolarlık hibe ve teşvik paketini yürürlüğe koydu. [5]

Biden çip sektörünü destekleyen yasayı (2022 Çip ve Bilim Yasası) imzalarken

Büyük Fon kurulduğunda, sermayesinin en az yüzde 60'ını çip üretimi yatırımlarına ayırmayı ilke edinmişti. GF Securities'e göre, 20 milyar dolarlık kaynak Eylül 2018'e kadar kullanıldı. Bunun yüzde 67'si çip yapımına, yüzde 17'si tasarıma geri kalanı da paketleme, test ve malzeme ile ekipman geliştirme yatırımlarına yönlendirildi. [6] Büyük Fon'un yatırım süresi beş yıl olarak belirlendi. 2019'dan bu yana fon, bazı ilk aşama projelerinden hisselerini satarak çekilmeye başladı.

Fon, şu anda halka açık 34 şirkette hisse sahibi. Ayrıca acil nakde ihtiyacı olan şirketlere borç finansmanı sağlayan finansal kiralama şirketi Sino IC Leasing'de de hissesi bulunmakta.

Fon'un desteği sayesinde, emekle aşamasında olan bazı çip şirketleri, 2014-2015'te sektör çapında yaşanan finansal krizin üstesinden gelebildi. Bu badireyi atlatanlar arasında bugün Çin'in en büyük çip üretim kapasitesine sahip şirketleri olan SMIC (中芯国际集成电路制造有限公司) ve Hua Hong (华虹半导体有限公司) da bulunuyor.

Fon ayrıca Çin'deki DRAM bellek üretimindeki boşluğu doldurmak için Yangtze Bellek Teknolojileri (YMTC- 长江存储科技有限责任公司) ve ChangXin Bellek Teknolojileri (CXMT- 长鑫存储技术有限公司) şirketlerine de yatırım yaptı.

ABD'de teknoloji şirketleri hisselerinin işlem gördüğü NASDAQ'ın Çin versiyonu sayılabilecek Şangay Borsası'ndaki STAR pazarında işlem gören 74 yarı iletken şirketinden ilk dördünün Büyük Fon tarafından desteklenen şirketler olması bir başarı göstergesi olarak kabul edilebilir.

Fonun önemli başarı hikayelerinden biri de 2014 yılında mali krizden kurtardığı mikro imalat ekipmanları üreticisi AMEC (中微半导体设备股份有限公司). Bu yatırım sayesinde fonun beher hissesine 15 RMB ödeyerek aldığı şirketin hisseleri Şangay Borsası Yıldız Pazarı'nda yaklaşık 130 rmb'den işlem görüyor.

Fon ayrıca Jiangsu Changjiang Elektronik'in (JCET - 长电科技) 2014 yılında kendinden daha büyük Singapurlu rakibi STATS ChipPAC'i satın almasını da destekledi. Bu sayede JECT dünyanın en büyük üçüncü çip paketleme şirketi haline geldi. O dönemde STATS zarar eden bir şirket olduğundan semaye piyasasındaki ticari kurumlar bu satın almaya fon sağlamamıştı. Bir başka ifadeyle Büyük Fon olmasa bu satın alma gerçekleşmeyecekti.

Büyük Fon, ikinci faz sermayesiyle de 38 şirkete yaklaşık 12 milyar dolar (79 milyar RMB) yatırım yaptı. CSC Financial Co. Ltd.'nin Nisan ayı raporuna göre, bunların yüzde 75'i çip plakaları üretim projelerine (wafer fabrication) yönlendirildi. [7]

Zurnanın zırt dediği yer

Bunlar olumlu icraatlar. Peki yolsuzluk iddiaları nereden kaynaklanıyor?

Aslında Fonun etkinliği ve gelecekteki değeri konusunda soru işaretlerine yol açan birkaç yüksek profilli projede yaşanan sorunlar. Lakin bardağı taşıran Fonun en fazla kaynak aktardığı Tsinghua Unigroup'un (紫光集团) 2020'de önce temerrüde düşmesi ardından da iflas yeniden yapılandırması sürecine girmesi oldu denebilir.

Yükseliş döneminde toplam varlıkları 46.1 milyar dolara (300milyar RMB) ulaşan Unigroup'un 286 konsolide bağlı ortaklığı vardı. [8] Büyük Fon gruba bağlı Yangtze Bellek Teknolojileri'ne 4.3 milyar dolar (27.7 milyar RMB), telefon çipi üreticisi Unisoc'a ise 107 milyon dolar (700 milyon RMB) fon sağladı.

Bir diğer şaibeli durum ise Büyük Fon'un Sino IC Leasing'deki hisselerini satmaya başlamasıyla ortaya çıktı. O güne kadar adı duyulmamış Zhejiang Honghu adlı özel bir yarı iletken şirketinin çeşitli satın alımlarla Sino IC Leasing'in yüzde 13.89 oranındaki hissesini ele geçirmesi epeyce kuşku yarattı. Zhejiang Honghu'nun aslında fonun ve onun yürütme organı işlevini gören Sino IC Capital'in eski ve yeni yöneticileriyle bağlantısı olabileceği iddialar arasında.

* * *

Geçen Temmuzda ilkin fonun eski başkanı Ding Wenwu ve Sino IC Capital'in eski genel müdürü Lu Jun hakkında başlatılan soruşturmalar Sanayi ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Xiao Yaqing'e kadar uzanmış durumda.

Soruşturma açılan isimlerden Büyük Fon'un eski başkanı Ding Wenwu 

Çin'de devlet güdümünde oluşturulmuş risk sermayesi şirketlerinin çok önemli bir işlevi var aslında. Çeşitli sektörlerdeki yatırımları desteklemek amacıyla 2014-2021 arasında devlet güdümündeki risk sermayesi şirketlerinin özel şirketleri fonlamak için oluşturduğu kaynak 920 milyar doları (6.2 trilyon RMB) buluyor.

"Kızıl risk sermayesi" de denebilecek bu modelde oluşturulan fona önce devlet teşekkülleri katkı sağlıyor. Daha sonra özel yatırımcılar da katılabiliyor.

Bu fonların önemli bir işlevi de fonlanan şirkete bir nevi prestij sağlayıp onu çekim merkezi haline getirmesi. Devlet kontrolündeki risk sermayesi fonu tarafından desteklenen bir şirkete özel yatırımcıların da ilgisi artıyor, dolayısıyla yeni yatırımcılar bulması kolaylaşıyor.

Kısacası bu soruşturmaların akıbeti sadece yarı iletken endüstrisinin değil devlet güdümündeki risk sermayesi modelinin de istikbalini ilgilendiriyor bir anlamda.

[1] Made in China 2015 (MIC25). 2015 Mayısında ÇKP'nin 2 numaralı ismi Başbakan Li Keqiang tarafından açıklanan ulusal stratejik plan. Düşük katma değerli sanayi ürünleri yerine yarı iletkenler gibi katma değeri yüksek teknoloji ürünlerine yönelmeyi öngeren sanayi politikası.

[2] Five Things to Know About China's Scandal-Struck Chip Industry 'Big Fund', Caixin Global, 8 Ağustos 2022

[3] Bilgi Teknolojileriyle ilgili bir konuda Tütün İdaresi şirketinin adının geçmesi ilginç gelebilir. Bunun nedeni Tütün Tekeli İdaresi'nin Sanayi ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığına bağlı olması.

[4] Graft Scandal Casts Long Shadow Over China's Chipmaking Ambitions, Caixin Global, 10 Ağustos 2022

[5] Biden to sign bill boosting China competition and U.S. chip production, CNBC, 2 Ağustos 2022

[6] Graft Scandal Casts Long Shadow Over China's Chipmaking Ambitions, Caixin Global, 10 Ağustos 2022

[7] Graft Scandal Casts Long Shadow Over China's Chipmaking Ambitions, Caixin Global, 8 Ağustos 2022

[8] Xi Jinping's $920 Billion Venture Capital Push Has a Dark Side, Bloomberg, 4 Ağustos 2022