Mahfi Eğilmez*
1919 yılında ABD’de Charles Ponzi posta pullarını kullanarak ülkeler arasındaki pul fiyatı farklarına yani arbitraj sistemine dayalı bir kazanç oyunu başlattı. Oyun kısa zamanda popüler oldu ve on binlerce kişi bu oyuna para yatırmaya başladı. Önerilen kazanç sürekli yükseldiği için pek çok kişiyi oyuna çekmeye başladı. Giren sayısı artmaya devam ettikçe paraların da ödenmesi mümkün oluyordu. Gün gelip sisteme giren para miktarı, sistemden çıkan para miktarının altında kalmaya başlayınca sistem ödemeleri yapamamaya başladı. Ödemeler aksayınca herkes parasını çekmeye yöneldi ve doğal olarak sistem battı.
Sonradan gelen birçok benzer sistemin mantığı hep aynıydı; eski yatırımcıların yeni yatırımcıları sisteme getirmesi gerekiyordu, bunu yapabilmek için insanlara sürekli daha fazla kazanç vadederek daha fazla insanı sisteme sokmaya çalışmak şarttı. Sisteme, çekilenden daha fazla para girdiği sürece sorun olmayacaktı.
Türkiye’de Ponzi oyununun ilk bilinen yaygın örneği 1980’lerin başındaki banker olayı idi. Mevzuat eksikliğinin yarattığı boşluktan yararlanan bir grup insan kolayca bankerlik şirketleri kurarak para toplamaya başladılar. Bankalar denetime tabi iken bankerlik şirketleri için böyle bir düzenleme yoktu. Önerdikleri faizler sürekli yükseldi. Sonunda birisi faizleri ödeyememeye başladı ve hepsi peş peşe aynı duruma düşerek battılar. On binlerce insanın parası battı. Devlet, bunun üzerine yasal düzenlemeleri yaptı.
Bu tür oyunlarda son örnek Çiftlikbank oldu.
Çiftlikbank
Çiftlikbank bir bilgisayar oyunu olan Farmville’den esinlenerek Ağustos 2016'da kuruldu. Çiftlik Bank'ta, oyuncular karşılığı altınla ifade edilen ve yaşam süreleri bir yıl olan çeşitli çiftlik hayvanlarını sanal yoldan satın alabiliyor, bu hayvanlar için yapılması gereken yem ve depo harcamaları da aynı şekilde sanal yoldan ödeniyordu. Satın alınan hayvanlardan bir yıl içinde en az yüzde 100 kâr elde edileceği açıklanmıştı. Çiftlik Bank, bu sistemle yaklaşık 78 bin kişiden 512 milyon TL’ye yakın para toplamıştı.
Çiftlik Bank’a para aktaran kullanıcılar paralarını alamayınca şikayetçi oldular. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) 2017 yılı Aralık ayında yaptığı incelemeler sonucunda suç duyurusunda bulundu. Ve sonunda sistem çöktü.
Ne var ki devlet bu konuya müdahalede çok geç kalmıştı. Aslında adında bank geçmesi ve para toplamaya başlamasıyla birlikte harekete geçilmeliydi.
Fazla Çalışmadan, Risk Almadan Köşeyi Dönmek
Bu tür oyunların, sistemlerin hitap ettiği insanlar çoğunlukla fazla risk almadığını düşünerek para kazanmanın mümkün olduğuna inanan insanlardır. Bu insanların sayısı bütün dünyada azımsanmayacak kadar çoktur. İnsanlar, çevrelerinde gördükleri çalışmadan para kazanmış kişilerden etkilenerek kendilerinin de aynı şekilde kazanacağını düşünürler ve bu tuzaklara düşerler.
Ne yazık ki Ponzi oyunu dünyanın her tarafında sürekli sahneleniyor ve her seferinde sonu batışla bitse bile yine de birçok insanı oyunun içine alabiliyor.
Başlıktaki sözü hiç unutmayın: Beleş peynir fare kapanında bulunur. Birileri size filanca iş varmış, zahmetsiz para kazandırıyormuş dediğinde aklınıza hep bu söz gelsin.
*Bu yazı ilk kez mahfiegilmez.com'da yayımlanmıştır.
