Her bilim dalının unutulmaz isimleri vardır. Halk sağlığının bir derya bilim dalı olması nedeniyle doğrudan halk sağlıkçısı olmasa bile halk sağlığına büyük katkıları ile bilinen birçok bilim insanı tanıyoruz. Buna karşın, tarihe damgasını vuran çok önemli işler başarmalarına karşın isimleri hemen akla gelmeyen (hatta unutulmuş), halk sağlıkçıları tarafından nedense hiç bilinmeyen kahramanlar mevcuttur. Dr. Ludwig Rajchman bunların başında gelir.

Halk sağlığının bilinmeyen kahramanı Dr. Ludwig Rajchman

2011 ve 2013 yıllarında donmaya duyarlı aşıların donmadan etkilenmelerinin temellerini oluşturan bilimsel çalışmalarım nedeniyle Türkiye, İsviçre ve Polonya'dan çalışma ekip arkadaşlarımla birlikte iki kez Ludwig Rajchman Halk Sağlığı Ödülü'nü almanın onurunu taşıyorum.

Geçtiğimiz gün, 13 Temmuz Cumartesi Ludwig Rajchman'ın 59. ölüm yıl dönümüydü.

Peki, neydi Ludwig Rajchman'ı halk sağlığı açısından bu denli önemli yapan düşünceleri ve eylemleri?

1881'de bugünkü Polonya'da doğan Rajchman, gençliğinde Polonya Sosyalist Partisi'ne (PPS) katılmasından sonra ve 1905 ayaklanmasına katıldığında tutuklanmıştı. Birkaç ay hapis yattıktan sonra bir süreliğine Kharkiv'e sürgüne gönderildi. Krakow'da tıp eğitimini tamamlayan Rajchman, bakteriyoloji uzmanı olduktan sonra Paris'te Pasteur Enstitüsü'nde doktora sonrası çalışmalar yaptı. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Londra'da Royal Institute of Public Health kurumunda ders vermiş, 4 yıl boyunca da Londra Merkez Epidemiyoloji Laboratuvarı'nın başkanlığını yapmıştır. Aynı dönemde PPS aktivisti olarak Polonya'nın bağımsızlığı için lobi faaliyetlerinde bulundu. 1918'de Varşova'ya dönen Rajchman, yeni hükümeti Varşova'da epidemiyolojik bir merkez oluşturulması için ikna etti. Państwowy Zakład Higieny (Ulusal Halk Sağlığı Enstitüsü) adıyla kurulan bu merkez bugün hala etkinliğini sürdürmektedir.

Rajchman, Doğu Avrupa'yı kasıp kavuran tifüs salgını dalgalarına karşı mücadelede oldukça aktifti ve bu durum Milletler Cemiyeti (League of Nations) tarafından fark edilip, 1921'de Rajchman'dan Cenevre'de Milletler Cemiyeti için bir Sağlık Örgütü kurması istendi. Dünya Sağlık Örgütü'nün atası durumunda olan Milletler Cemiyeti Sağlık Teşkilatı (League of Nations Health Organization) Rajchman'ın en başarılı girişimlerinden biridir. Bu görevi sırasında Rajchman sık sık seyahat etmiş ve özellikle Çin'de bir karantina ve halk sağlığı sistemine olan ihtiyaçtan çok etkilenmiş, bu nedenle Çin hükümetinin danışmanlığını kabul etmiştir.

Milletler Cemiyeti Sağlık Örgütü. Rajchman sağda duruyor, 1930. Fotoğraf: Birleşmiş Milletler Arşivleri.

1924'te Milletler Cemiyeti Basın Sorumlusu Arthur Sweetser ve Jean-Jacques Rousseau Enstitüsü eğitimcileri Adolphe Ferrière ve Paul Meyhoffer ile birlikte dünyada türünün ilk örneği olan Uluslararası Cenevre Okulu'nu (International School of Geneva) kuran Rajchman'dır. Bu okul, diplomatların yanı sıra daha çeşitlendirilmiş bir eğitim arayışında olanların çocuklarını da barındıracak şekilde geliştirilmiş, programı, öğrencilerin kendi ülkelerindeki üniversitelerde başarılı olmalarını sağlamak amacıyla birden fazla dil ve barış için eğitim yaklaşımı çerçevesinde oluşturulmuştu.

Uluslararası Cenevre Okulu, Cenevre, İsviçre

Bu arada Rajchman, Cenevre'de anti-faşist tutumları ve eylemleriyle tanındı. Bu, Milletler Cemiyeti'nin Fransız direktörü Joseph Avenol'u siyasi olarak memnun etmedi (şaşırmadık, değil mi?) ve Avenol 1938'de Rajchman'ı görevinden aldı.

İşsiz kalan Rajchman, hükümetin Japonya'ya karşı savunmasını hazırlamasına yardım etmek amacıyla Çin'e gider. II. Dünya Savaşı yıllarında Rajchman, şahsen tanıdığı sürgündeki Polonya hükümetinin Başkanı General Sikorski ile buluşur. Sikorski, Rajchman'ı Polonyalı göçmenlerin sorumlusu olarak atar, ABD'ye giderek Başkan Roosvelt ile görüşmesini ister. II. Dünya Savaşı yıllarında Rajchman insani konularda çalışır, meşhur Çin lobisinin bir elamanı olduğunu da açıkça söyler (Amerikan siyasetinde, Çin lobisi, 1930'lardan Amerika Birleşik Devletleri'nin 1979'da Çin Halk Cumhuriyeti'ni tanımasına kadar geçen dönemde Amerika'nın Çin Cumhuriyeti'ne destek vermesi çağrısında bulunan savunma gruplarından oluşuyordu. Ardından, Çin Halk Cumhuriyeti ile daha yakın ilişkiler kurulması çağrısında bulunmuşlardır.). Rajchman, Çin'e yönelik Japon askeri saldırganlığı hakkında açık sözlü olmaya devam etmiş ve 1936'da İtalya'nın Etiyopya'yı ilhak etmesine ve İspanya İç Savaşı'nda Franco güçlerine faşist ve Nazi desteğine karşı da konuşmasını sürdürmüştür.

Birleşmiş Milletler Yardım ve Rehabilitasyon İdaresi UNRRA, savaşın son yıllarında Avrupa özgürlüğüne kavuştuktan sonra sağlık koşullarının ciddi durumuyla nasıl başa çıkılacağı konusunda (özellikle bir tifüs salgınından korkuluyordu) bir rapor yazması için Rajchman'ı görevlendirir. Yeni komünist Polonya hükümeti de Rajchman'ı UNRRA temsilcisi olarak atar.

Çocuklara Yardım Fonu UNICEF'in kurulması aslında erken soğuk savaş dönemi politikalarının neden olduğu güzel bir kazanın sayesindedir. UNRRA büyük ölçüde Amerika Birleşik Devletleri'nin hakimiyetinde olan ancak 44 ulusu temsil eden uluslararası bir yardım ajansıydı. Kasım 1943'te kurulan bu ajans, 1945'te Birleşmiş Milletler'in bir parçası olmuş, ancak Eylül 1948'de feshedilmiştir. Bu değişiklikte en büyük neden ABD'nin hem Batı hem de Doğu Avrupa ülkelerine yardım ettiği için UNRRA'yı yardım kanalı olarak kullanmayı reddetmesinde yatıyordu (ABD, Doğu Avrupa ülkelerine yardım edilmesine karşıydı). Amacı, herhangi bir Birleşmiş Milletler kontrolü altındaki bölgede savaş mağdurlarına yiyecek, yakıt, giysi, barınak ve diğer temel ihtiyaçlar, tıbbi ve diğer önemli hizmetlerin sağlanması yoluyla yardım önlemlerini planlamak, koordine etmek, yönetmek ya da yönetiminin düzenlenmesini sağlamak olan UNRRA, Cenevre'de düzenlenen bir Birleşmiş Milletler toplantısında yardım çalışmalarını sona erdireceğini açıkladığında, savaş sonrası Avrupalı çocukların geleceğinin ne olacağı konusunu sorgulayan muhalif sesler yükseldi. En yüksek ses meclis önünde ayağa kalkarak dünya genelinde çocuklara yardım etmek için bir fona ihtiyaç olduğunu söyleyen Rajchman'ındı. Rajchman, UNRRA'nın tüm varlık ve olanaklarının yeni kurulacak fona devredilmesini ister. Rajchman'ın bu önerisi 11 Aralık 1946'da Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuklara Acil Yardım Fonu UNICEF'in (UN International Children Emergency Fund) kurulmasıyla sonuçlanır (kısaltma bugün aynı kalmakla birlikte, 1953'te kuruluşun adı Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu olarak değiştirilmiştir). Rajchman bu anlamda UNICEF'in kurucusu olarak anılır. Rajchman, 1950'ye kadar UNICEF yönetim kurulu başkanı olarak kalmış ve bu çalışmalarından dolayı hiçbir zaman ödeme almayı kabul etmemiştir.

1949 yılında Fransa'da sosyal pediatrinin kurucusu Dr. Robert Debré ile birlikte Uluslararası Çocuk Merkezi'ni (International Children's Center) kurarak, 1965'te ölümüne dek merkezin ikinci başkanı olarak görev yapan Rajchman'dır. Bu merkezin amacı, çocuklarla ilgili konulara yönelik araştırmaları teşvik etmek, hijyen bilgilerini yaymak ve dünya çapında çocuk doktorlarının yanı sıra uzman personelin teknik eğitimini sağlamaktı. Çocuklar ve ailelerin sağlığı, savunmasız ya da risk altındaki çocuklar, çocuk ve aile hakları ile toplum hakkında yapılan çalışmaların ana kaynağıydı. 1999'da merkez parasal güçlükler nedeniyle kapandığında, Prof. İhsan Doğramacı merkezi sürdürmek adı altında Ankara'da İhsan Doğramacı Vakfı bünyesinde yeniden açtı. Türkiye'deki genel merkezin toplantı odasına merkezin kurucusu olduğu gerekçesiyle Debré'nin adı verilir. Rajchman'ın adının görmezden gelinmesi kuşkusuz bir ilk değildir. İşin üzücü yanı Debré ile birlikte kurdukları merkezin 1965'e dek ikinci başkanı olan Rajchman'ın adının Türkiye'de bu merkezde etkinlik göstermiş hiçbir pediatrist tarafından bilinmiyor olmasıdır (Kuskusuz bu benim iddiam, ama bilen varsa parmak kaldırsın). Her ne denli kayıtlarda merkezin kuruluşunun UNICEF ve Fransız hükümeti tarafından gerçekleştirildiği yazsa da UNICEF adına girişimleri yapan, zamanın UNICEF Yönetim Kurulu Başkanı olan Dr. Ludwig Rajchman'dan başkası değildir. Merkezin kuruluşunun fikir babası Rajchman tüm çalışmaları Debré ile sürdürmüştür. Merak eden Fransa'daki Angers Üniversitesi'nin arşivlerinde bu merkezle ilgili dökümanları bulur.

Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra, Soğuk Savaş politikaları nedeniyle Rajchman, Dünya Sağlık Örgütü'nün (DSÖ) kuruluş planlama çalışmalarından dışlanır. Marta Aleksandra Balińska, Pioneers in Health dergisinde yayınlanan Ludwig Rajchman, uluslararası sağlık lideri makalesinde büyük dedesi Rajchman'ın DSÖ'nün kurulması çalışmalarından dışlanmasını kısaca şöyle aktarır:

"UNRRA'nın kapanması ile ilgili çalışmalar yapılırken, DSÖ'nün kuruluşuna giden yolda ABD'de uluslararası bir konferans toplandı. Rajchman toplantıya çağrılmamıştı. Neden? Howard-Jones savaş sonrası her şeyin eskiye göre daha büyük ve daha iyi olması gerekiyordu, herkes yeni yüzlerin peşindeydi diye açıkladı bunu. Howard-Jones'un getirdiği ikinci açıklama aslında akla daha yatkındı: Rajchman ne yaptığını çok iyi bilen, sağlıkla ilgili düşüncelerini çekinmeden konuşabilecek biriydi ve bunların gerçekleşmesi için korkusuz bir kararlılığa sahipti. Rajchman'ın Free World dergisinde DSÖ ile ilgili yayınladığı makale epey taraftar toplamıştı, bu Rajchman'ın halk sağlığı bilgisinin "fevkalade devrimci" olduğunun en açık göstergesiydi. Konumu nedeniyle Rajchman, kurulacak DSÖ'nün de en güçlü başkan adayı olacaktı. Ama, politik iklimi göz ardı etmemek gerek: Soğuk Savaş başlamıştı, Rajchman Polonyalıydı ve Polonya komünist bir ülkeydi."

Rajchman DSÖ'nün kuruluş çalışmalarından dışlanır ama DSÖ'nün anayasasını yazan Güvenlik Konseyi'nin bir alt komitesinde görev yapan Lord Philippe Noel-Baker, yıllar sonra bir söyleşide Rajchman'ın önerileri doğrultusunda Rajchman'ın bir sürü düşüncesini DSÖ anayasasına eklediğini söyleyecektir. Noel-Baker 1959'da Nobel Barış Ödülü'nü alacaktır.

Ludwig Rajchman'la ilgili en kapsamlı çalışma, torunu Marta Aleksandra Balińska'nın büyük dedesini anlattığı "İnsanlığın iyiliği için" başlıklı kitabı

Rajchman'ın 1950'de UNICEF'teki görevinden ayrılmasının hikayesi de onun ilkelerine ne derece bağlı biri olduğunun kanıtıdır. Politik tansiyonun arttığı günlerde, UNICEF'teki bir toplantıyı komünist Çin Halk Cumhuriyeti'nin Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamasını protesto etmek için terk eden Sovyet delegasyonu Rajchman'a oturduğu koltukta bu savaşı veremeyeceğini hatırlatır. Rajchman'a göre uluslararası iş birliğinin vazgeçilmez ilkesi, UNICEF gibi bir kuruluşun ülkelerin yönetim şeklinden bağımsız olarak her ülkeye eşit şekilde yardım etmesidir. Rajchman ilkelerinden vazgeçmez, UNICEF'teki görevinden istifa eder. Aynı günlerde Polonya da UNICEF'e Polonya'yı terk etmesini söyleyecektir.

Rajchman'ın McCarthycilik operasyonuyla mahkemeye çağrılması sürpriz olmaz, bunun üzerine Rajchman ani bir kararla ABD'den ayrılarak Fransa'ya yerleşir ve bir daha ABD'ye dönmez. ABD Federal Soruşturma Bürosu FBI'ın Rajchman ile ilgili toplam 738 sayfa tutan dosyası mevcuttur.

FBI arşivlerinki Ludwig Rajchman dosyasından bir örnek

2013'te Ludwig Rajchman Halk Sağlığı Ödülü'nü ikinci kez aldığımda Türkiye'de Gezi Parkı eylemleri ve emniyet güçlerinin müdahaleleri en yoğun günlerindeydi. Ödül töreninde ödülü Rajchman'ın kurduğu Polonya Ulusal Halk Sağlığı Enstitüsü Başkanı Prof. C. Chomiczewski'nin elinden aldıktan sonra şu konuşmayı yapmıştım:

"Sayın Başkan, değerli komite üyeleri, sevgili arkadaşlar,

Lugwig Rajchman adına verilen bu bilim ödülünü almaktan büyük onur duyuyorum. Sahada donmadan etkilenen aşıların belirlenmesine yönelik, güvenirliği tam olan çalkalama testi'nin bilimsel temellerini oluşturan bu araştırma sırasında büyük özveriyle çalışan Polonya Ulusal Halk Sağlığı Enstitüsü'ndeki çalışma arkadaşlarıma çok teşekkür ediyorum. Sizler olmadan bunu başaramazdık.

Bu ödülün Ludwig Rajchman adına olmasının bende apayrı bir yeri var. Yaşamımın son 20 yılında bu büyük bilim insanıyla yollarımız kezlerce kesişmiştir. Ludwig Rajchman şu anda çalıştığım Dünya Sağlık Örgütü'nün atası durumunda olan Milletler Cemiyeti Sağlık Teşkilatı'nın 1921-1939 yılları arasındaki son başkanıydı. Ludwig Rajchman, daha önce çalıştığım UNICEF'in de kurucusudur ve UNICEF'in ilk Yönetim Kurulu'nda Başkan olarak görev yapmıştı. Ludwig Rajchman yine, bugünlerde de küçük kızım Deniz Nala'nın devam ettiği Cenevre Uluslararası Okulu'nu (International School of Geneva) üç arkadaşı ile birlikte 1924'te kurmuştu.

Bu büyük insan adına verilen bu bilim ödülünü almak benim için gerçekten büyük bir onurdur.

Kişisel anlamda ise, bu büyük ödülü, ülkemde orantısız güç kullanımı nedeniyle yaralanan barışçıl Gezi Parkı protestocularına zor koşullar altında yardım etmeye çalışan, Hipokrat yemini altında görevini yapan hekim arkadaşlarıma ve üyesi olmaktan her zaman onur duyduğum Türk Tabipleri Birliği'ne armağan ediyor ve onları Varşova'dan sevgi ve saygı ile selamlıyorum."

2013 Ludwig Rajchman Halk Sağlığı Ödülü'nü Polonya Ulusal Halk Sağlığı Enstitüsü Başkanı Prof. C. Chomiczewski'nin elinden alırken (fotoğrafta sağ yanımdaki çalışma arkadaşım Prof. Wieslaw Kurzatkowski)

Beni en çok etkileyen, Rajchman'ın halk sağlığına olan ödünsüz inancıdır. Bu anlamda, örneğin Çin Halk Cumhuriyeti, 1948'de DSÖ kurulduğunda Soğuk Savaş politikaları nedeniyle dışlandığında, aynı UNICEF'te gösterdiği tepki gibi Rajchman buna karşı çıkmıştı. İnsani konularda böyle dışlamaların yanlışlığını vurgulayan Rajchman 1965'te öldüğü için DSÖ'nün Genel Direktörü Halfdan Mahler'in liderliğinde 1970'lerde Çin'in DSÖ'ne üyeliğine kabul edilmesini göremedi. Rajchman'ın 40 yıl önce vurguladığı temel sağlık hizmetleri gibi uluslararası sağlık önceliklerine yine Halfdan Mahler döneminde DSÖ'de dönüş yapıldığını ve James Grant başkanlığında çocuk haklarının UNICEF'in en önemli görevleri arasına alınmasını da ne yazık ki görememiştir.

Rajchman'ın kalbini tüm şeffaflığıyla ortaya koyduğu için 1952'de torununa yazdığı mektuptan şu kısa alıntıyı sizlerle paylaşmak isterim:

"Büyükbabanız kadar uzun bir ömür, ona istenen şeylere ulaşma çabasının tek başına yeterli olmadığını öğretti. Bu çabanın fedakarlık ve sosyal hizmetle birleştirilmesi gerekiyor, yoksa bu çaba hayata gerçek anlam ve bireye derin tatmin vermekten yoksun kalacaktır. Bireysel özgürlüğün yüceltilmesi, gerçek değerlerin iki yüzlü ve sahte bir karikatürüne dönüşmeye mahkumdur."

Halk sağlığının öncelikle yoksulluğun ortadan kaldırılmasıyla ele alınması gerektiği fikrinden asla vazgeçmeyen, kurulmasına fikir babalığı yaptığı sayısız kurumla günümüzde yaşayan Dr. Ludwig Rajchman'ın anısı önünde saygıyla eğiliyorum…