İstanbul… Bir şehrin sesi olur mu? İstanbul’un var. O ses, Galata’nın taş kaldırımlarında yankılanan ayak seslerinden, Sultanahmet’in rüzgârla savrulan ezanlarından, Boğaz’da bir vapurun ıslığına karışan martı çığlıklarından gelir. Bu şehir, zamanın içinden geçen bir ezgi gibi hem durağan hem devingen… Dar sokaklarında cızırtılı bir plaktan yükselen eski bir tangonun melankolisi, geniş meydanlarında bir marşın coşkusu dolaşır. Ve bu sesleri notalara taşıyan isimlerden biri Cemal Reşit Rey’di. Çok sesli müziğin Türkiye'deki ilk büyük öncülerinden…

Cemal Reşit Rey, özellikle Lüküs Hayat, Deli Dolu ve Üç Saat gibi operetlerinde İstanbul’un kozmopolit yapısını, insanlarını ve sosyal yaşamını bulursunuz. Adalar Revüsü gibi eserlerinde ise İstanbul’un mekânsal hikâyeleri, semtlerin renkli atmosferi melodilerle anlatılır. Onun notaları, bu coğrafyanın yalnızca seslerini değil, hayallerini de bir müzik hafızasına dönüştürmüştür.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Dairesi Başkanlığı, bu büyük hafızayı geleceğe taşımak için bir adım attı. Cemal Reşit Rey’in el yazmaları, besteleri ve kişisel notlarından oluşan arşiv dijital bir belleğe dönüştürülecek.

Müzikolog Leonard Bernstein’ın ifadesindeki gibi, “Arşivler, geçmişin seslerini bugüne taşır.”

Cemal Reşit Rey’in “çok sesli” sessiz mirasının bugüne taşınmasını İBB Kültür Dairesi Başkanı T. Volkan Aslan ile konuştuk.

-İstanbul’un kültürel mirası açısından Cemal Reşit Rey Arşivi’nin önemi nedir? Bu proje nasıl başladı?

İstanbul’un kültür hazinesinin derlenip toparlanması ve korunması, İBB Miras gibi bir markayı yaratmış bir büyükşehrin geriye bırakması mümkün olmayan konularından biri. Bu kapsamda Cemal Reşit Rey Konser Salonu, tarihsel önemiyle bizim için çok kıymetli bir alan.

Cemal Reşit Rey Arşivi, göreve başladığım ilk günden itibaren gündemimdeydi. Göreve gelir gelmez hızlı bir çalışma başlattık ve arşivi dijitalleştirme fikri üzerine çalışmaya başladık. Çünkü bu işler el yordamıyla yapılamaz; iyi bir kadro kurmak ve elimizdeki arşivi detaylıca incelemek gerekiyordu.

Arşivde el yazması notalar ve sayısız değerli çalışma bulundu. Bunların korunması, dijitalleştirilmesi ve geleceğe aktarılması gerektiği için akademisyenlerden ve alanında uzman kişilerden oluşan bir ekip kurduk. Şu anda muazzam bir çalışma devam ediyor. Yakın zamanda dijitalleştirme sürecini tamamlayarak bu arşivleri gençlerin, müzikologların ve sanatseverlerin erişimine açacağız.

-Arşivle ilk karşılaştığınızda neler hissettiniz? Beklentilerinizle uyumlu muydu?

Her şeyin daha iyisi mümkün, ancak elimizdeki malzemelerin bize ulaşmış olması sevindirici. Yine de, bu süreçte bazı hayal kırıklıkları yaşadım. Beklediğim birçok şeyi bulamadım. Daha düzenli ve iyi şartlarda korunmuş olacağını bekliyordum.

Ne yazık ki, arşiv geleneği bizim coğrafyamızda oldukça zayıf. Anadolu’da yaptığım derlemelerde de benzer durumlarla karşılaştım. Geleneksel kıyafetler, sandık kültürü gibi değerli unsurların çoğu korunmamış. Örneğin, Malatya’da kadınların kafasına taktığı işlemeli tepelikleri aradığımda, bu objelerin günlük ihtiyaçlar karşılığında satıldığını fark ettim. İster istemez ekonomik koşullar, değişimler mirasın korunmasında genel bir sorun olarak karşımıza çıkıyor.

-Arşiv çalışmasını kimler yürütüyor?

Bu arşiv çalışmasını şu anda üç kişilik bir ekip yürütüyor. Ekipte yer alan isimler, ilgili alanda uzmanlaşmış kişiler. Birbirimizi tanıyoruz daha önce de Sungu hocam ile birlikte çalışmalarımız oldu. Ancak bu alanda uzmanlaştığını bilmemek, çalışmanın güzel bir sürprizi oldu.

Projeyle ilgili çalışmalar, müzikolog Dr. Sungu Okan'ın koordinatörlüğünde, müzikolog doktorant Aslı Uzdil ve Doç. Can Okan'ın katılımıyla gerçekleşiyor. Bu ekip, arşivin derlenmesi ve dijitalleştirilmesi konusunda büyük bir titizlikle çalışıyor. Şu anda 50'ye yakın eser ve yüzlerce nota sayfası işlediler ve arşivin tümü CRR çatısı altında toplanıncaya kadar çalışmalara devam edecekler.

-Cemal Reşit Rey’in eserleri arasında en dikkat çeken çalışmalar neler?

Arşivdeki en önemli grup, Cemal Reşit Rey’in operetleri. Özellikle Lüküs Hayat, Deli Dolu ve Üç Saat gibi eserler çok bilinse de, daha az bilinen ya da hiç seslendirilmemiş operetler de mevcut.

Elimizde bu eserlerin el yazmaları bulunuyor, bu da onları bestecinin istediği biçimde seslendirebilmek için büyük bir fırsat sunuyor. Örneğin, Almanya’da Urtext edisyonu olarak bilinen tam tıpkıbasım eserler gibi, Cemal Reşit Rey’in operetleri de bir edisyon olarak yayımlanabilir. Bazı eksikler olsa da, bu çağrıyı koleksiyonerlere ve uzmanlara ulaştırarak tamamlanabileceğini düşünüyoruz.

-Operetler Cemal Reşit Rey’in külliyatında nasıl bir yere sahip?

Operetler, Cemal Reşit Rey’in eserlerinde en kalabalık grup. Bu tür, bestecinin İstanbul’daki sosyal ve kültürel hayatı müzikle anlatabilmesi için en uygun araçlardan biriydi.

Örneğin, Adalar Revüsü, her bir adayı temsil eden bağımsız bölümlerden oluşuyor. İlk kez Büyükada’da sahnelenmiş ve dönemin toplumsal hayatını yansıtan rengarenk bir sahne eseri. Operetler, müzikle tiyatroyu birleştirerek hem eğlence hem de hikâye anlatımı sunuyor. Bu nedenle, Cemal Reşit Rey’in eserlerinde operetler çok özel bir yere sahip.

-Cemal Reşit Rey, İstanbul Orkestrası’nın kuruluşunda nasıl bir rol oynadı?

İstanbul Orkestrası’nın kuruluşu Cemal Reşit Rey’in öncülüğünde gerçekleşti. Bu süreç, 1914’te kurulan Dârülbedâyi ile başladı., Dârülbedâyi bir tiyatro okulu olarak kurulmuştu, ancak içerisinde müzik eğitimi veren Dârü’l-Elhân da yer alıyordu. Daha sonra ayrı olarak kurumsallaştı.

Bu okul, Cemal Reşit Rey’in öğrencilerinin yetişmesine olanak sağladı. Daha sonra orkestralar ve topluluklar kurularak, İstanbul müzik tarihinde önemli bir yer edindi. Bu konuda Melih Duygulu ile birlikte çalışarak İstanbul’un Müzik Tarihi isimli bir kitap hazırladık. Kitap, dijital platformlarda da mevcut ve müzik tarihi çalışan herkesin okumasını öneriyorum.

-Kayıp eserler için bir çağrı yapmayı düşünüyor musunuz?

Bu çağrıyı, sistemi tamamen kurduktan sonra yapmak daha anlamlı olur. Yeterli altyapıyı oluşturduktan sonra, Cemal Reşit Rey’in kayıp eserlerini ve objelerini bir araya getirmek için iş birliğine hazır olacağız. Amacımız, Cemal Reşit Rey’in mirasını dijital platformlarla halka sunmak ve onun hatırasını yaşatmak.

-İBB Miras ve İBB Kültür projeleri kapsamında başka hangi çalışmalar yapılıyor?

Kent Hakkı başlığıyla 5 yıllık stratejik hedeflerimizi Mart ayında, seçimlerden hemen önce açıklamıştık. O hedeflerde belirlediğimiz noktalar doğrultusunda, herkes için her yerde sloganıyla çalışmalarımızı sürdürüyoruz. Kültürün demokratikleşmesi ve insanların kültür-sanata erişimi konusunda projelerimiz devam edecek. Kültür hakkı kapsamında, hem çeşitliliği artıran hem de özellikle kültür ve sanat üreticilerinin önünü açan yapılanmalar ile projelere büyük önem vereceğiz.