Hologram bir AI birey bana aşık olmaya kalkarsa ne yaparım? Seks hayatımı sadece sanal ortamda yaşamış bir erişkin isem, ilk tensel ilişkimde zorlanır mıyım? Bir anda uzay boşluğunda yapayalnız kalırsam aklımı yitirir miyim? Başka bir gezegende bilmediğim bir ağacın gölgesinde otururken başıma neler gelebilir? Daha önce hiç görmediğim bir tür ile karşılaştığımda iletişim kurmanın yollarını nasıl bulmalıyım? Yapay olarak yerçekimi yaratılmış bir ortamda yürürken yerler yapış yapış mı hissedilir?

Netflix'te son izlediğim dizi "Another life / Başka bir yaşam" içerisinde belki RTÜK'ü rahatsız edebilecek pek çok sahne var ama bunlar zaten gündelik yaşamın gerçekleri olduğundan, dizide asıl ilgimi çekenler onlar değil, bu türden konular. Merakım ve aklım başka yönde.

Kimileri oyunculuk başta olmak üzere bu seriyi zayıf bulsa da amacım dizi eleştirisi yapmak değil; dizi bana göre ilginç çünkü gerçekten de başka bir yaşam biçimi üzerine epey kafa yorulmuş; daha önceki yapımlarda dağınık olarak karşılaştığımız pek çok fikri içine almış bize sunuyor. Kendimi tahminimden de yakın bir gelecekte bu tür bir yaşam formu içinde bulabilirim ve buna epey hazırlıksızım. Diziyi bir öğrenme aracı olarak kullanıyorum.

Netflix'in Another Life dizisindeki duygusal hologram karakter William

Teknolojik ve sosyolojik değişimler yetişemediğimiz bir hızda gelişip değişirken, geleceğin neye benzeyeceği daha çok bilinmez ve belirsiz bir hal aldı. Bu durumun biraz da endişe verici olan yanı, günümüzde "spekülatif tasarım" denilen alanın gittikçe önem kazanmasına sebep oluyor.

Tasarım için spekülatif tanımı ilk kez 90'lı yıllarda Londralı tasarımcılar Anthony Dunne ve Fiona Raby tarafından kullanıldı. Spekülatif kelimesinin Latince kökleri bakmak, araştırmak, incelemek anlamına geliyor. İngilizce'de ajan anlamına gelen spy, bilinmeyen tür anlamına gelen species veya şüpheli anlamına gelen suspicious kelimeleri de aynı kökten türemiş: Bakmak, daha yakından bakmak ve inceleyerek ortaya 'sonraki dönem için' bir fikir çıkarmak. Bu fikirlerin gelecek döneme ait olmasına spekülasyon denmiş. Borsalar ve piyasalar bu terime zaten çok aşina. Belirli çıkarlar uğruna mevcut gidişatın yönlendirilmesine de bu ortamlarda spekülasyon deniyor.

Anthony Dunne ve Fiona Raby

Bazı tasarım çevreleri, "tasarım tasarımdır" diye tepkili. Tasarımın zaten geleceği kurgulamak olduğunu iddia edenler var ama doğrusu bu yaklaşım bana fazla muhafazakar geliyor. Tasarım eylemi günümüz için yapılan bir iş. Tasarımcılık mesleği, ister mimarlık ister moda tasarımı olsun; günümüz tüketicileri için pazar koşullarında kullanılmak üzere ürünler ve hizmetler sunmayı hedefler. Kabaca ele alırsak. Ortada bir müşteri vardır, müşterinin bütçesi dahilinde tanımlanan ihtiyaca yönelik olarak tasarımınızı yapar sunarsınız. Bu iş esnasında ekonomik koşullar, üretim yöntemleri, mevcut malzemelerin özellikleri gibi unsurlar belirleyicidir. Bunların ve diğer koşulların tümü içinde bulunduğunuz o "an" ile hatta pek çok durumda, bu tasarımı yaptığınız ortamın fiziki yeterlilikleri ile sınırlıdır.

Spekülatif tasarım, güncel olandan tamamen koparak, bugünün bilgisi ve teknolojilerinden de bir adım öteye koşarak, önümüzdeki 10, 20, 50 hatta 100 yıl sonrasını hayal etmeye çalışıyor.

Bu konuda pek çok çalışması bulunan Dunne and Raby'den, Anthony Dunne, geleceğin kontrol altında tasarlanması, insanlık için daha yaşanabilir bir dünyanın oluşması için spekülatif tasarımın önemini her fırsatta vurguluyor.

Tasarımcılar olsa da olmasa da gelecek bir gün gelecek diye düşünebilirsiniz ancak bu noktada bir durup düşünmek gerekli: Bir bakıma gelecek, tasarımcıların öngörüleri ile şekilleniyor. Üstelik bu öngörüler sadece fiziki çevre ile ilgili değil. Gelecekte nasıl binalarda yaşadığımız, ne tür araçlar kullandığımız ya da nasıl iletişim kurduğumuz veya ne giydiğimiz bu tasarım alanının başlıca konusu Ama diğer yandan son yılların spekülatif tasarımcıları, fiziki hayallerin ötesinde duygusal iletişimi, sosyal ilişkileri, toplumsal davranışları, yeni yaşam formlarını hatta etik düzeni bugünden öngörmeye ve bunların öyküsel bağlamlarını yazmaya yelteniyorlar.

Tasarımcı Chui Chih, gelecekte hava kirliliğinde nefes almak için bitkilerden yararlanılan DIY solunum ünitesini geliştirmişti. (2014)

Spekülatif tasarım, sadece üniversitelerde bir branş değil. Ya da film endüstrisinin geleceğe yönelik senaryolarını şekillendirmek için başvurduğu bir konu da değil. Bugün özellikle büyük şirketler gelecek yatırımlarını planlamak, kısa ve uzun vadeli stratejilerini oluşturmak için gelecek yaşam formlarını anlamaya ve hayal etmeye çalışıyor.

Spekülatif tasarımı önemli kılan başka bir gerçek daha var. Teknolojik ve biyolojik gelişmelerin büyük bir hızla ilerlediği laboratuvarlarda, henüz insanlığın hazır olmadığı pek çok yenilik ortaya çıkıyor. Bu yeniliklerin bir anda insanlığa sunulması çoğunlukla söz konusu değildir. Konfüçyüs'ün de dediği gibi hedefin ötesine atış yapmak, en az kısa kalmak kadar kötüdür. Bazen ortaya çıkardığınız yeni bir malzemenin, yeni bir ürünün öncesinde toplumlarını alıştırmak üzere çeşitli senaryolar önermeniz gerekir. Böylece piyasaya sunacağınız bu yenilik için onları baştan "yönlendirebilirsiniz". Reklamcılar da tüketim alışkanlıklarını belirli yönlere çekecek pek çok spekülasyon yaparlar.

Bugün pek çok şirket hem gelecek vizyonlarını ortaya koymak, hem de bu tür bir yönlendirme yaparak, insanlığı sunacakları ürün ve hizmetlere hazırlamak amacı ile çeşitli senaryolar oluşturuyor ve bunları videolar, filmlerdeki ürün yerleştirmeleri gibi yöntemler aracılığı ile topluma servis ediyor.

Apple tarafından 1987'de çekilen buradaki videoya bir göz atmanızı ve 1987 yılındaki bireysel yaşam koşullarınızı bir gözden geçirmenizi dilerim.

Bu nedenle bugün bize, örneğin Another Life'da sunulan türden bir gelecek hayali aslında pek de yakın bir geleceğin bugünden tasarımcılar tarafından inşasından başkası değil.

Elbette spekülatif tasarımcılar sadece bir uzay gemisinde ya da yeni bir gezegendeki kolonileşmiş yaşamda neler olacağını tasarlamıyor. Bugün göçmenlerin konumundan iklim krizine, kirlenen sulardan karmaşıklaşan kentsel yaşama, sağlık sınırlarını tehdit eden karbondioksit salınımından yeni enerji kaynaklarına, geleceğin beslenme potansiyelinden sağlıklı yaşam yöntemlerine kadar aklınıza gelebilecek hemen hemen tüm önemli sorunlar için de uzun vadeli projeksiyonlar gerçekleştiriyorlar.

İnsanlığın karşılaşabileceği gelecek problemler karşısında nasıl aksiyon almaları gerektiğini ve bunlarla nasıl başa çıkabilecekleri üzerine düşünüyorlar.

Gelecekleri için hazırlıklı olmak isteyen ülkelerde, siyasi çevrenin de ilgi duyduğu bir alan spekülatif tasarım. Örneğin İngiltere'de, Bilim Bakanlığı'na bağlı olarak çalışmalarını sürdüren ve resmi ismi "UK Government Foresight Department" olan bir birim var. Bu "öngörü departmanı"nın 80 çalışanın tek işi düşünmek ve yöneticiler tarafından kendilerine sorun olarak bildirilen konular için geleceğe yönelik senaryolar oluşturmak, bunların çözümlerini aramak. Departmanı kendi tanıtımı ile sunmam gerekirse, "Başbakan ve bakanlar kuruluna, hükümet politikaları ve kararlarının en iyi bilimsel kanıtlar doğrultusunda uygulanması adına ve stratejik olarak uzun vadeli düşünce ile bilgilendirilmesini sağlamak amacıyla danışmanlık hizmeti veririz" diyorlar.

Lütfen başbakan veya başkan danışmanlıkları ile karıştırmayalım. Burası tasarımcılardan oluşan, kritik ve spekülatif tasarım hizmeti veren 80 kişilik bir birim…

Dubai, Geleceğin Müzesi'ni inşa ediyor. İzleyiciler burada yakın ve uzak gelecek senaryoları ile tanışacaklar.

Avrupadaki pek çok kentte, Asya, Amerika ve Avustralya kıtalarında bu konu çerçevesinde çalışan özel oluşumların yanında örnekleyebileceğim çok sayıda devlete bağlı birim ve çalışan söz konusu. Sorumlu devletler, problemleri için tasarımcılardan faydalanmayı ilke ediniyorlar. Kısa ve uzun vadeli öngörülerinde bu uzmanların öngörülerinden faydalanıyorlar.

Yapılan bir çalışmaya göre spekülatif tasarımın günümüzde çalışmalarını sürdürdüğü alanlar şöyle sıralanıyor: Kültürel kritik, kimlik oluşturulması veya çatışmaları, farklı kültürel kimliklerin birbiriyle entegrasyonu, toplumsal yaşam formların benzerlikleri ve farklılıkları, alternatif politik sistemler, sağlık, güvenlik, çevresel konular, dünyada veya dünya dışındaki yaşam türleri, biyolojik ortamlar, türlerin yaşamsal özellikleri, adaptasyon ve esneklik, verimlilik, üretkenlik, deneyimlerin irdelenmesi ve paylaşımı, kalite faktörünün her ortamda incelenmesi, bilgi, eğitim, iletişim, toplam yaşam kalitesinin artırılması.

Özetle, görebildiğiniz gibi neredeyse hepimizi ilgilendiren her şey!

Spekülatif tasarım için sadece entelektüel bir niş alan demek pek de mümkün görünmüyor; tasarımın da insanlığın da geleceği spekülasyonda desek yeridir.

Kapak resmi: Royal College of Art öğrencisi Daniele Clode'un projesi The Third Thumb. Parmağın hareketini kendi sitesinden inceleyebilirsiniz.