Ukrayna’da yaşanan savaşı, yıkımı ve acıyı görmezden gelmek mümkün değil. Konu çok boyutlu. Bugünü, yarını var; ekonomisi, siyaseti, uluslararası ilişkileri var. Tüm dünyayı etkiliyor.
Ukrayna işgale ve yıkıma uğrayan ve elbette en kötü etkilenen ülke. Savaşla ve batı ülkeleri tarafından alınan kısıtlayıcı önlemlerle Rusya da etkileniyor, ama işgale girişen, savaşı başlatan ülke. Bu iki ülke dışındaki ilk halkada olan Türkiye de çok etkileniyor.
Bu yazıda konuya iktisatta sıkça kullanılan tavuk oyunu (chicken game) çerçevesinde bakmak istiyoruz. Önce tavuk oyununu açıklıyoruz ve oyunun iktisatta kullanılan iki örneğini sunuyoruz. Sonra Ukrayna’daki korkunç savaşı bu oyun çeçevesinde ele alıyor, Ukrayna’nın NATO, ABD ve Rusya ilişkilerine bakıyoruz. Görüşümüz odur ki, Ukrayna kaybederse, oyundan geri durduğu için, orta uzun vadede ABD de kaybeder.
Tavuk oyunu
Bu oyunda rekabet halinde iki taraf var; iki taraf da birbirini geriletmek / caydırmak üzere bir tür düello hazırlığına girişirler. Bunlar iki bıçkın, veya iki belalı, veya belki iki çete lideri olabilirler. Belki bölgesel etkinlik veya üstünlük kurmak amacıyla birbirine meydan okuyorlar.
Meydan okuma, bu iki kişinin otomobillerini (araçlarını) birbirinin üzerine hızla sürmek için hazırlıklarla başlıyor. Otomobil meydan okumanın aracı olduğuna göre, bu oyun büyük olasılıkla ABD kaynaklı.
Otomobiller karşı tarafa çok zarar vermek üzere hazırlanıyor ve birbirine doğru önceden çizilmiş bir beyaz çizgi üzerinde gitmek durumundalar. Nükleer silah yarışı ve tehdidi ile de ilişkilendiren bu oyun, Russell’a göre sorumsuz delikanlılar tarafından oynanan yozlaşmış, ahlaksız bir oyundur. Bakınız Russel, 1959, ss. 31-32. Benzer oyunlar için bakınız Poundstone (1992, ss. 197-201).
Oyunun A ve R adlı iki kişi tarafından oynandığını varsayalım. Konu, oyun teorisi çerçevesinde de sıkça ele alınmıştır ve şu sonuçlar ortaya çıkabilir: (Bakınız örneğin Rapaport ve Chamma (1966)).
(1) A ve R’nin her ikisi de çarpışma riskine girmeyip direksiyonu kırarlar, otomobillerini birbirlerinin üzerine sürmekten vazgeçerler. Bu durumda A ve R’nin kazandığı veya kaybettiği birşey yoktur. Oyunun ödülü her iki oyuncu için de 0’dır.
(2) A direksiyonu kırarken, R otomobilini beyaz çizgi üzerinde sürmeye devam eder. Bu durumda A’ya tavuk denir, kendisi aşağılanır. R ise kazanan ve kahraman taraf olur. R, yalnızca şanını değil hakimiyetini de arttırmıştır; R’nin ödülü 10 diyelim. Bu durumda A’nın ödülü -10’dur.
(3) R direksiyonu kırarken, A otomobilini beyaz çizgi üzerinde sürmeye devam eder. Bu durumda R tavuktur, aşağılanır. A kazanan kahraman taraftır, şanını ve hakimiyetini arttırmıştır. Bu kez ödül A’nındır, yine 10 diyelim. Bu durumda R’nin ödülü de -10’dur.
(4) A ve R’nin her ikisi de otomobillerini beyaz çizgi üzerinde sürmeye devam ederler. Arabalar çarpışır, arabaların hurda olması yanında sürücülerin ağır yaralanması veya ölmesi riski çok yüksektir. Bu durumda her iki sürücü de, kahraman gibi gözükürler ama sağlıklarını / yaşamlarını kaybederler. Oyunun ödülü A için de R için de, diyelim, -100’dür. Elbette 100 yerine çok daha büyük bir değer yazılabilir.
A için en yüksek ödül sonuç 3’te, R için ise sonuç 2’dedir. Ancak bu sonuçlar için oyuncunun birinin direksiyonu kırıp çizgiden ayrılması gerekir. Akılcı (rasyonel) olan da budur. Hızla çizgide giden oyuncu A’nın kazanması için, diğer oyuncu R akılcı davranıp direksiyonu kırmalıdır.
Eğer R akılcı davranmaz ise, A’yı korkutup çizgiden saptırabilir, A oyunu kaybeder ve tavuk olur. Burada R, akılcı davranmıyor görüntüsü, izlenimi vererek oyunu kazanabilir. Bu tür oyun stratejilerine, akılcı olmayanın akılcılığı (the rationality of irrationality) deniyor. Ayrıca, akılcı görünmeyen seçmen davranışları da bu çerçevede açıklanabilir.
Tavuk oyunu örnekleri; çip üreticileri ve ticaret savaşları
Aşağıda konuyu Ukrayna’daki savaşa getireceğiz ama, önce tavuk oyununa iki ekonomik örnek verelim. Birinci örneğimiz bugünün sorunlu, tedarik ve arz sorunları yaratan “çip” üretimi sektöründen.
Güney Kore yarı-iletken üreticileri Samsung Electronics ve Hynix, 2012’de nano teknoloji ile üretime başlıyorlar ve üretim maliyetlerini büyük ölçüde düşürüyorlar. Doğal olarak yarı-iletken satış fiyatlarını da önemli ölçüde azaltıp rakiplerinden pazar payı kapmaya, hatta onları Pazar dışına itmeye çalışıyorlar.
Bu hızlı fiyat indirimleri karşısında aynı ürünleri üreten Japanya’nın Elpida ve Tayvan’ın Nanya Technology şirketleri bu fiyatlarla rekabet edemeyip zarar etmeye başlıyorlar. Sonuçta bu şirketler üretimi durduruyorlar; Samsung Electronics ve Hynix tavuk oyununu kazanıyorlar. Bakınız Seung-gyu (2012).
Bu durum örneğin hafıza (memory) üretimi sektöründe Samsung Electronics, Toshiba, Hynix ve Micron gibi az sayıda şirket bırakıyor. Daha önemlisi, ortaya çıkan oligopolistik sektör yapısı, sonraki yılların arz sorunlarının da hazırlayıcısı oluyor. Bakınız Scribd (2014).
The Economist’e göre bu gelişmeleri gözleyen ve bunlardan hem üretim bakımından etkilenen hem gelecek için kaygılanan Çin hükümeti, chip üretim sektörüne çok büyük fonlar ayırıyor ve yatırım başlatmak istiyor. Bu konuda ABD şirketlerinden de pay ve yardım almak istiyor. The Economist, (01 Aralık 2018).
Bunu gözleyen ABD yönetimleri, özellikle Başkan Trump, Çin ile ticaret savaşını başlatıyor. Bazı ABD ürünlerinin ihracatını sınırlarken, Çin’den yapılan bazı ithalat türlerine de yüksek ithalat vergileri getiriyor. The Economist’e göre ABD’nin Çin ile yaptığı bir teknoloji savaşıdır.
Bu savaş da bir tavuk oyunudur. ABD, Çin’in teknolojik olarak ilerlemesini durdurmak üzere ticareti bir araç, ticaret politikasını bir silah olarak kullanmıştır. ABD, tavuk oyununda petrol fiyatlarını da kullanabildiği ölçüde kullanmıştır.
Ukrayna’da ABD-Rusya tavuk oyunu
Ukrayna’daki savaşın başlamasını ve gelişimini anlamak için kısaca Ukrayna’nın AB, ABD ve NATO ile ilişkilerine bakmak gerekir.
NATO belgelerinden anlaşıldığına göre, Ukrayna’nın NATO ile ilişkisi bu ülkenin 1991’de bağımsızlığını kazanmasının hemen ardından başlıyor; bu tarihte Kuzey Atlantik İşbirliği Konseyi’ne katılıyor. NATO (25 Şubat 2022). İlerleyen yıllarda ilişki inişli çıkışlı bir seyir izliyor.
2008’de Rusya’nın Gürcistan’a askeri müdahalesi var ve iki bölge, Ukrayna’da olduğu gibi, Rusya’nın himayesinde bağımsızlık ilan ediyorlar. Bunun üzerine Ukrayna’da NATO’ya girme isteği artıyor ama anketlere göre batı Ukrayna’da çoğunluk NATO’ya katılmayı desteklerken, doğu Ukrayna’da tersi geçerlidir. Toplamda destek oranı yüzde 50’nin altında kalıyor.
2010’da başkan seçilen Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç’in 2014 “renkli devrimi” ile Rusya’ya kaçması sonrasında, Rusya Ukrayna toprağı olan Kırım’ı işgal ediyor. NATO bu işgali “kuvvetle lanetliyor ve kabul etmiyor.” NATO (22 Şubat 2022) Ertesinde Ukrayna hükümetinde ve halkta NATO ve AB’ye katılma desteği artıyor.
2017’de Ukrayna Parlamentosu NATO’ya katılmayı stratejik hedef olarak belirliyor, halkta destek yüzde 69’a varıyor. NATO (25 Şubat 2022); (Wikipedia, 7 Mart 2022).
Mart 2018’de NATO Ukrayna’yı, Gürcistan ve Bosna Hersek ile birlikte, üyelik amaçlayan (membership aspiring) ülke kabul ediyor. Şubat 2019’da Ukrayna parlamentosu NATO ve AB üyeliği için anayasayı yüzde 87 çoğunlukla değiştiriyor. Üyelik umutları iyice yükseliyor.
NATO bu umutlara karşılık veriyor; Haziran 2020’de NATO Ukrayna’yı ortak kabul ediyor. Şubat 2021’de NATO Genel Sekreteri Stoltenberg Ukrayna’nın NATO üyeliğine aday olduğunu ilan ediyor. Bu kararlar elbette başta ABD ve AB olmak üzere NATO üyelerinin istemesiyle oluyor.
Aynı Stoltenberg bir soru üzerine şöyle diyor: “Rusya’nın bağımsız ve egemen Ukrayna’ya ve diğer küçük ülkelere karışmaya hiç hakkı yoktur. Ukrayna halkı isterse NATO’ya üye olabilir.” Axios (1 Aralık 2021).
Ukrayna savaşı için şunları söyleyebiliriz.
- Ukrayna, NATO’ya üyeliği için 30 yıldan fazla bir süre oyalanıyor. Son 10 yılda üyelik destek, istek ve ısrarı artmasına karşılık.
- Gürcistan ve Kırım işgalleri sonrası ABD ve AB’nin Rusya’ya ekonomik yaptırımları varsa da, bunlar caydırıcı değildir. Daha da önemlisi, ABD ve NATO’nun (içinde AB de vardır) askeri önlemler ve savaş riski alamayacağı anlaşılmıştır.
- Rusya’nın 2021 sonu, 2022 başında Ukrayna sınırına yaptığı onca yığınağa karşılık bu riskten kaçışa bir kez daha şahit olunmuştur. Öyle ki, AB ülkeleri savaşı bile olası görmemişlerdir.
- Ukrayna savaşında aslında muhatap NATO ve lideri ABD’dir. Bu savaşı bir tavuk oyunu, bir oyun teorisi uygulaması (kimine göre bir satranç oyunu) olarak alırsak, ABD oyundan kaçmıştır.
- ABD, Rusyanın nükleer silah açıklamalarını, “akılcı olmayan bir oyun hamlesi göstergesi” şeklinde değerlendirmiş ve risk almamıştır. Tavuk oyunu ve oyun teorisine göre ABD’nin davranışı akılcıdır. Ancak oyundan kaçtığı da kabul edilmelidir.
- Buna karşılık ABD ve NATO oyuna Ukrayna’yı sürmüştür. Fakat Ukrayna’nın otomobili çok zayıf ve eskidir, otomobil çarpışmasında çok zarar göreceği baştan bellidir ama Ukrayna şimdiye kadar direksiyonu kırmamış, kahramanlık istediğini ilan etmiştir. Bundan sonrasının nasıl gelişeceğini elbette bilmiyoruz.
- ABD’nin oyundan uzak durmasının ikinci bir nedeni şu olabilir; kendisinin Irak, Suriye, Libya gibi ülkelerle oynadığı oyunda Rusya da oyuna katılmamış, uzak durmuştır. Karşılığında ABD de Ukrayna oyunundan uzak durmuştur.
- Bazı görüşlerin aksine, Ukrayna kaybederse ABD de, oyun lideri olarak, orta uzun vadede kaybedecektir görüşündeyiz.
Kaynaklar
Axios (1 Aralık 2021) NATO chief: "Russia has no right to establish a sphere of influence".
https://www.axios.com/nato-russia-ukraine-invasion-18619fd7-be80-4d37-86f8-fcebcb1fbe8a.html
NATO,(25 Şubat 2022) “Relations with Ukraine”
https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_37750.htm
Poundstone, William (1992) “Excerpts from Prisoner’s Dilemma”,
https://www.heretical.com/pound/chicken.html
Rapoport, Anatol ve Albert M. Chamma (1966) “The Game of Chicken”, The American Behavioral Scientist, 10(3), ss. 10–28. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.966.5249&rep=rep1&type=pdf
Russel, Bertrand (1959) Common Sense and Nuclear Warfare. Internet Archive.
https://archive.org/details/commonsenseandnu009377mbp/page/n11/mode/2up?q=chicken
Scribd (2014) “Chicken Game in Semiconductor Industry”
https://www.scribd.com/document/461795391/Chicken-Game-in-Semiconductor-industry-pdf
Seung-gyu, Jo (2012) “Chicken Game in Semiconductor Industry Rivalry: S. Korea Emerges Victor in Semiconductor Industry Chicken Game. “
https://www.coursehero.com/file/22369835/Case-4-Chicken-game-in-Semiconductor-Industry-Rivalry/
The Economist (01 Aralık 2018) “Chip Wars: China, America and Silicon Supremacy”
https://www.economist.com/leaders/2018/12/01/chip-wars:china-america-and-silicon-supremacy
Wikipedia (7 Mart 2022) Ukraine NATO relations.
https://en.wikipedia.org/wiki/Ukraine%E2%80%93NATO_relations
