TL’nin döviz karşısında nasıl eridiğini Cumhurbaşkanı Erdoğan bile dile getiriyor: “Türkiye'yi çift paralı bir ülke olmaktan çıkartarak, .. herkesin işini de, tasarrufunu da Türk Lirası olarak kullandığı bir yer haline getirmek için herkesten destek istiyoruz." "Dövizden kendi paramıza ve kendi paramızla yürütülen finansal enstrümanlara geçmeye davet ediyoruz." T24 (20 Ocak 2022)
Benzer bir davet, bankalar tarafından döviz mevduatı sahiplerine yapılıyor. Önce kişilere, sonra şirketlere ısrarla döviz hesaplarını kur korumalı TL mevduat hesaplarına çevirmeleri isteniyor. Kapatılan döviz hesapları TCMB’ye aktarılacağından bunlara kısaca KKM-MB hesapları diyoruz.
Döviz hesaplarını neden TL hesaplara çevirelim sorusuna yanıt olarak KKM-MB hesaplarının koşullarını okuyorlarlar ve böyle talimat aldıklarını bildiriyorlar. Ekonomi üst yönetimi dövizin TL’ye çevrilmesi için talimatlar veriyor. Döviz hesaplarında azalma olmazsa, bankaların TCMB’deki döviz karşılıklarına bir komisyon (ceza) getirileceği de söyleniyor.
Talimatla ve baskıyla serbest piyasa ekonomisi nasıl bağdaşıyor? Döviz hesabı sahibi kişiler ekonomi yönetiminin zorlamalarına şu ana kadar istenen karşılığı vermiyor. Çünkü güven eksikliği ve büyük belirsizlik var. Şirketler bu işlemi yaparsa vergi istisnaları da var, buna rağmen tereddüt sürüyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “dövizlerinizi satın, TL’ye geçin” isteği daha önceleri de yaşandı. Bunların etkisi olmadı. Diğer yandan bankaların, aldıkları talimata uyarak, döviz mevduatı sahiplerine ısrarla davet yapmaları ilk kez oluyor.
Ekonomi yönetimi, son dönemde yaşanan kur ve enflasyon sıçramalarının sorumlusu olarak neredeyse döviz hesaplarını gösteriyor. Halbuki bu hesaplara geçiş bu iktidar döneminde yıllardır, özellikle son 10 yıldır sürüyor.
Bu yazıda önce tek para, çift para konusunun nerelerden geldiğini tarihsel bir çerçevede ele alıyoruz. Ulusal paranın devletin egemenliğini ve milletin ortak bir değerini oluşturduğunu ve devlete güvenin bir unsuru olduğunu açıklıyoruz. Sonra konuyu Türkiye’yedeki para sistemine ve KKM hesaplarına getiriyoruz. KKM hesapları bu bağlamda bir çözüm oldu mu acaba?
“Tek devlet, tek bayrak, tek vatan, tek millet”
Bu tekerlemeyi hatırlarsınız. Türkiye’de seçim dönemlerinde ve miting kürsülerinde sıkça söylendi. Tekerleme oldukça eskilere gidiyor ve birçok ülkede politik söylem olarak kullanılmış. Kısacası, ülkemizde “icat” edilmiş değil, başka yerlerden alınmış.
Yazılı kaynaklara göre, 1860’larda ABD iç savaşı sırasında Kuzeyin Birleşik Devletlerinin politikacıları ve yöneticileri, Güneyin ayrılıkçı Konfedere Devletlerine karşı önce “Tek bayrak, tek devlet” tekerlemesini söylemişler. Bu tekerleme daha sonra “Tek millet, tek bayrak, tek vatan, tek devlet (veya tek hükümet)” söylemine evrilmiş. Bu konuda bakınız Library of Congress (2021).
ABD iç savaşının hemen öncesinde Kuzeyin Birleşik Devletlerinin “yeşil dolar”ına karşı, Güneyin Konfedere Devletleri de ayrı bir “gri dolar” basmaya başlıyor. Bu farklı parayı basmanın bir amacı Güneyde ayrı bir devletin var olduğunu göstermek, diğer bir amacı da başlamak üzere olan savaş için mali kaynak oluşturmak. Bakınız Rothman (2009).
Güney’in bu farklı para girişimini kırmak ve Kuzeyin yeşil dolarını hakim kılmak üzere Kuzeyliler yukarıdaki tekerlemeye “Tek Para” ifadesini de eklemiş. Tekerleme bazen de “tek devlet, tek para” haline dönüşmüş
Neden tek para?
“Tek devlet, tek para” söylemi, bir devleti ve kurumlarını hakim kılmak üzere başka ülkelerde de kullanıldı.
Yakın coğrafyadan bir örnek: 20. Yüzyıl başlarına kadar Osmanlı toprağı olan Lübnan, 1918’de önce İngiliz, sonra Fransız güçleri tarafından işgal edildi. İşgalciler, öncekinden farklı ve kendilerine bağlı bir Lübnan devleti kurmak istediler.
Bu amaca yönelik olarak, ilk iş olarak ülkede kullanılan Osmanlı parasını ve varsa diğer paraları kullanımdan kaldırdılar ve tek bir parayı hakim kılmak üzere karar aldılar. Yeni kurulan Lübnan hükümeti “tek devlet, tek para” söylemine sıkıca sarıldı. Bu konuda kaynak için bakınız Banque du Liban (2021).
Bir başka örnek, İsrail’den. Filistin sorununun çözümü için önerilen Filistin devleti, elbette kendi bayrağına, ki zaten vardır, ve parasına sahip olacaktı. Ancak İsrail’de Filistin devletine ve Filistin parasına güçlü bir muhalefet oluştu. Bu muhalefet “tek devlet, tek para” söylemini kullanıyor, Filistin devletini de, Filistin parasını da kabul etmiyordu.
Şu anda Filistinliler kendi bölgelerinde para olarak İsrail Şekeli veya az da olsa Ürdün Dinarı kullanıyorlar. Kendi paralarını basıp kullanmalarına izin verilmedi. The Palestinian Center (2021).
“Tek para” ibaresi neden vurgulanıyor ve önemseniyor? Çünkü ulusal para, devletin önde gelen simgelerinden birisidir; devletin egemenliğini temsil ettiği gibi, toplumun ortak değerlerinden birisini de oluşturur. Devlet ve ulusal para ilişkisi için bakınız Helleiner (1997).
Ulus devlet yaklaşımında, devletin sınırları içinde tek paranın egemenliği kabul edilmelidir. Uluslararası ticari ilişkiler ve sermaye işlemleri için başka paralar elbette olabilir, ancak ulusal para hakim ve egemen para olmalıdır. Bu para, paradan beklenen işlevleri sağlamalıdır.
20. yüzyılda tek para?
“Tek Para” 20. Yüzyılda iki nedenle daha çok vurgulanır oldu. Birinci neden, sömürgeler başta olmak üzere yeni bağımsız olan ülkelerin, sömürgecilerin paralarına karşı, kendi paralarına sahip çıkmak istemeleridir.
İkinci neden, gelişmekte olan ülkelerde yüksek enflasyon nedeniyle gelişen para ikamesine karşı çıkma isteğidir. Para ikamesi; dolar, euro, sterlin gibi paraların ulusal para yerine kullanılması, kısaca dolarlaşmadır.
Yukarıda belirttiğimiz gibi, ulusal para hem devletin egemenliğini, hem ulusun önde gelen ortak bir değerini oluşturduğundan, başka paralar kullanıldığında devletin egemenliği ve ulusla ilişkisi zayıflamış olur. Çünkü ulusal paraya olan güven duygusu, devlet ile toplum arasındaki ilişkiye de yansır. Paraya güven yoksa, devlete, hükümete ve politikalarına güven zedelenmiş demektir. Bakınız Helleiner (1997, s. 2 ve 4).
Bu durumda başta merkez bankası olmak üzere devletin kurumları da yaralanmış olur. Merkez bankası paranın istikrarını ve değerini koruyamamış duruma düşer. Başka bir ifade ile, merkez bankası kendisine verilen fiyat istikrarı görevini sağlayamamış olur.
Ulusal paranın değersizleşmesinin ekonomik ve sosyal yapı için ne kadar tehlikeli olduğunu Keynes (1919, s. 220), şu ifade ile anlatmaya başlıyor; “Lenin’e göre piyasa ekonomisini (kapitalist sistemi) yok etmenin en iyi yolu enflasyon yoluyla sistemin parasını bozmak, paranın değerini düşürmektir.”
TL erimesi, çoklu para sistemi ve KKM
Türkiye’de TL yerine yabancı paraların tercih edilmesi, kısaca dolarlaşma, yeni bir olgu değil; son elli yıldır var. Ancak son 10 yıldır ve özellikle 2018’den bu yana uygulanan politikalar dolarlaşma sürecini hızlandırmıştır ve TL egemen para olma özelliğini kaybetmiş görünüyor.
Bu gelişmeyi yönetimler önemsemiyor olmalı ki, başta belirttiğimiz “tek devlet” ile başlayan tekerlemeler içinde “tek para” ibaresi yer almıyor. Ulusal para TL egemenliğin bir simgesi ise, erimesine engel olmak gerekmez mi?
Mali dolarlaşma için kolay ve dar bir gösterge yabancı para (YP) mevduatların toplam mevduatlar içindeki oranıdır ve şekilde bu oran yer alıyor. Görüldüğü gibi 2010-2011’de bu oran yüzde 28’e kadar düşmüş iken, 2021 sonunda yaklaşık yüzde 64’e tırmanmış. Beklendiği gibi, bunalım dönemlerinde bu oran sıçrıyor.
Türkiye’de, birçok ülkedekinden farklı olarak, çift para değil, üçlü (veya çoklu) para sistemi var; TL yanında dolar da, euro da kullanılıyor. 2021 sonunda yabancı para mevduatlarının yüzde 61’ini dolar, yüzde 37’sini euro oluşturuyor.
TL’nin erimesi, TL’yi kullanan her bölgeyi ve her kesimi olumsuz etkiliyor; örneğin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) de TL kullanıyor ve Türkiye’de yaşanan sorunları fazlasıyla yaşıyor. Irak ve Suriye’nin bazı bölgelerinde de TL kullanılabiliyor. TL’nin erimesi çok boyutlu sorunlar yaratıyor.
Küçük devletlerin başka ülke parası kullanması yadırganmaz; örneğin Liechtestein İsviçre Frankı, Panama ABD doları kullanıyor. Bunlar bilerek yapılmış seçimlerdir. TL’nin de ülke dışında kullanılması yadırganmaz. Önemli olan TL’nin istikrarlı olmasıdır.
KKM’ler dolarlaşmayı önledi mi? Mali dolarlaşmayı daha doğru ve geniş olarak mali sözleşmelerin toplam içinde yabancı para ile yapılma oranı şeklinde tanımlarsak; hayır. Tersine, KKM’ler için yapılan sözleşmelerde kur koruması var. Bu hesap sahipleri şimdi dövizi ve kuru daha yakından izlemek durumunda. Getirisi döviz kuru olarak belirtilen KKM’ye TL mevduatı desek bile, sözleşme anlamında böyle değil.
Bir de şu konu var; 2018 yılında Türk Parasını Koruma Kanununda yapılan bir değişiklik ile sözleşmeler döviz ile yapılamıyor... idi. KKM’ler bu bakımdan nereye düşer acaba? Bu soru hukukçular içindir.
Kaynakça
Banque du Liban (2021) “Histoy of Banque du Liban”
https://www.banqueduliban.gov.lb/about-banque-du-liban.html
About Banque du Liban | History of Banque du Liban
Helleiner, Eric (1997) “One Nation, One Money: Territorial Currencies and the Nation-State”. Arena Working Papers, 97/17, York University, Canada.
https://www.sv.uio.no/arena/english/research/publications/arena-working-papers/1994-2000/1997/wp97_17.htm
Library of Congress (2021) One nation, one country, one government, one flag ... U. S. Journal Central Committee, https://www.loc.gov/item/rbpe.15903100/
One nation, one country, one government, one flag ... U. S. Journal Central Committee, Bos. 1056, Philadelphia, Pa. [186-]. | Library of Congress (loc.gov)
Keynes, John Maynard (1919) The Economic Consequences of the Peace. Internet Archive. The economic consequences of the Peace: Keynes, John Maynard, 1883-1946 : Free Download, Borrow, and Streaming: Internet Archive
Rothman, Jordan (2009) “A Pledge of a Nation”: Charting The Economic Aspirations, Political Motivations, and Consequences of Confederate Currency Creation”, Thesis Submitted at Brandeis University.
http://bir.brandeis.edu/bitstream/handle/10192/23258/Thesis2.pdf?sequence=1
T24 (20 Ocak 2022) https://t24.com.tr/haber/erdogan,10092233
The Palestinian Center, (2021), Currency and Money in Palestine https://gopalestine.org/currency-and-money-in-palestine
