Türkiye’de aynı anda büyümeyi yüksek, enflasyonu düşük tutmak için hükümet yaklaşık 9 aydır değişik modeller deniyor. Amaç seçmeni etkilemektir. Ama olmuyor. Önce, TCMB’nin politika faizini indirmeyi haklı göstermek için Yeni Ekonomik Model (YEM) ileri sürüldü.
Çin modeli de denilen bu modelin anlamlı olamayacağını çok tartıştık. Türkiye’yi yüksek bir döviz kuru ve enflasyon platosuna taşıyan bu model artık gerilerde kaldı.
Sonra YEM’e benzeyen Türkiye Ekonomi Modelini (TEM) duymaya başladık. Farkı, Kur Korumalı Mevduatın (KKM) eşlik etmesiydi. KKM bir kur endekslemesi içeriyor. Bu endeksleme, başka ülkelerde görüldüğü gibi, önemli bütçe açığı, cari açık ve kur riski taşıyor; arzu edilen ihracata dayalı büyümeyi ve düşük enflasyonu da sağlayamaz.
Çünkü enflasyon yalnızca kura bağlı değildir; dış ve iç şokları, beklentileri ve talebi de içeren bir dinamiği, bir ataleti var. KKM’nin enflasyonla birlikte sürebilmesi kurun baskı altına alınmasını gerektiriyor. Sürdürülemez olan bu durum beklentileri daha da bozuyor, ihracatı olumsuz etkiliyor, ithalatı teşvik ediyor.
7 ay önceki T24 yazısında şöyle demiştik: “Başarısız girişimlerden anlaşılabileceği gibi, bir istikrar programını bir nominal değişken üzerine kurgulamak yeterli değildir, hatta risklidir. Nominal değişkenlerin sayısını bir paket içinde arttırabilmek gerekir.” Uygur (Eylül 2021).
Bu yazıda son günlerde duyduğumuz, “bazı fiyatları sabitleyerek enflasyonu geriletme” ve seçmeni etkileme modelini ele almak istiyoruz. Kısaca Fiyat Sabitleme Modeli (FSM) diyeceğimiz bu modele Macaristan modeli veya yaklaşımı da deniyor.
Baz etkisi yaklaşımı
FSM ile enflasyonu indirme modelini tartışmadan önce, zaman zaman gündeme gelen bir başka yaklaşıma kısaca değinmek isterim. Kısa adı Baz Etkisi Modeli (BEM) veya Yaklaşımı (BEY) olsun. BEY’de özellikle kamunun yönlendirdiği fiyatlar aynı dönemde, örneğin Aralık ve Ocak aylarında yüksek oranlarda arttırılıyor.
Böylece fiyat artışları sonraki dönemlerde daha düşük oranlarda tutulabiliyor, enflasyonun “ateşi” düşmüş oluyor. Daha önemlisi, bir yıl sonra yüksek enflasyonlu aylar devreden çıkıp daha düşük enflasyonlu aylar hesaplamaya girince, yıllık enflasyon baz etkisi ile düşmüş görünüyor.
Baz etkisini zaman zaman enflasyon ve faiz tartışmalarında duyuyoruz. Örneğin Türkiye’de 2021 Kasım ve Aralık aylarında yıllık enflasyonun baz etkisi ile düşeceği ve TCMB’nin Eylül ve sonrasında yaptığı faiz indirimlerinin haklı görülebileceği bile söylendi.
Benzer şekilde şimdinin Hazine ve Maliye Bakanı da enflasyonun 2022 sonundan itibaren düşeceğini söylüyor. Çünkü çok yüksek Aralık ve Ocak enflasyonları devreden çıkmış olacak. Enflasyonun baz etkisi ile düşüyor görünmesi özellikle sabit gelirlerin reel olarak hızla düşmesini örtemez. Seçmenler bunu yaşayarak görecekler.
Fiyat sabitleme ile enflasyonu düşürmek ve seçmeni etkilemek
Bazı fiyatları sabitleyerek veya üst sınır getirerek enflasyonu dizginleme modeli (FSM), 2021 sonlarında ve 2022 başlarında bazı Avrupa ülkelerinde uygulandı. Bulgaristan, Fransa ve İspanya gibi ülkelerde uygulama elektrik ve yakıt fiyatlarına yönelikti.
Amacın özellikle düşük gelirlileri fiyat sıçramalarından korumak ve bir ölçüde enflasyonu dizginlemek olarak açıklandı. Fransa’da ise enerji fiyat sınırlamasının asıl amacının Nisan başında yapılacak seçimde seçmeni etkileme amacı olduğu kanısı yaygın idi.
Avrupa’da en geniş fiyat sabitlemesini ve sınırlamasını Macaristan yaptı. Hükümet açıklamaları yine enflasyonu dizginleme ve düşük sabit gelirlileri koruma vurgusu yapıyordu. Ancak önemli bir neden Nisan başında yapılacak genel seçimler idi.
Başbakan Orban Hükümeti Avrupa’da giderek yükselen doğal gaz ve petrol fiyatlarına Kasım 2021’de sınırlama getirdi. Aynı dönemde değişken faizli ipotekli kredilerin faizleri de, enflasyonla gelen yükselişi önlemek için, sabitlendi.
2022 Ocak başında hükümet 1 Şubat 2022’den başlayarak şeker, un, ayçiçeği yağı, süt, tavuk eti ve domuz eti gibi temel gıda maddelerinin fiyatını 15 Ekim 2021’deki düzeylerine çekildiğini açıkladı. Fiyatlar daha yüksek ise, aradaki farkı hükümet ödeyecekti. Reuters (12 Ocak 2022), İntellinews (13 Ocak 2022), Portfolio (6 Nisan 2022).
Yine 2022 Ocak başında tüm emeklilere 13üncü maaş verileceği, kamu görevlilerinin maaşlarına enflasyonun oldukça üzerinde artış yapılacağı açıklandı.
Macaristan’da KDV oranları çok yüksektir, birçok üründe yüzde 27’ye varmaktadır. Neden KDV indirimleri yerine fiyat sınırlamaları ve sabitlemeleri getirildi? Çünkü “bütçe dengelerini gözetmek gerekliydi”. Diğer yandan muhalefet bloku özellikle gıdada KDV indirimleri için söz vermişti.
Bütçenin orta-uzun vadede etkilenmemesi için, fiyat sınırlamalarının ve sabitlemelerinin geçici olacaktı. Bu bilgi, önceden ilan edilmişti. Portfolio (6 Nisan 2022).
Macaristan’da para politikası ve finansal istikrar
Macaristan’da bir yandan fiyat sınırlamaları ve sabitlemeleri yapılırken, diğer yandan hem bütçe gözetiliyor, hem para politikası sıkılaşıyordu. Tablo 1’de ve Tablo 2’de görüldüğü gibi, enflasyonun 2021 başlarında artmaya başlamasıyla Macaristan merkez bankası MNB sürekli faiz yükseltti.
Karşılaştırma amacı ile Tablo 1’de Çin, Rusya ve Türkiye faiz oranlarına Tablo 2’de enflasyon oranlarına yer verdik. Macaristan yanında Rusya’nın da, enflasyonun yükselmeye başlamasıyla politika faizini hızla arttırdığını görüyoruz. Çin’de enflasyon artmıyor ama politika faizinin altında. Faiz az da olsa düşüyor, çünkü Çin’de büyüme yavaşlıyor. Türkiye’de faiz ve kur gelişmeleri tersine gelişiyor.
Macaristan’a dönelim. Tablo 1 ve 2’de görüldüğü gibi, Macaristan politika faizi TÜFE enflasyonundan düşüktür ve sıkılaşan para politikasına karşılık düşük kalmaya devam etmiştir. Bunun bir nedeni Macaristan’ın AB üyesi olması ve yatırımcıların çok daha düşük AB faizleri ile borçlanma olanaklarının olmasıdır.
Açıktır ki Macaristan’da fiyat sınırlamaları ve sabitlemeleri daha çok seçmeni ve seçim sonuçlarını etkilemek için getirilmiştir. Buna karşılık para politikası, Türkiye’de olduğunun tersine, sıkı olmaya devam etmiştir. Nedenini başbakan Orban şöyle açıklıyor:
“Ekonomide başarının sırrı finansal istikrardan geçer. Finansal istikrar ekonomik büyüme ve başarı için ön koşuldur. Bunları eski ekonomi bakanımız ve şimdiki merkez bankası başkanımız G. Matolcsy’den öğrendim.” Yine söylüyor; “O bilir ve odan öğreniyorum.” Portfolio (6 Nisan 2022)
Macaristan’daki uygulama ve Türkiye
Macaristan’daki uygulamadan için ne dersler çıkarılabilir?
1) Enflasyon makroekonomik bir değişkendir; bazı fiyatları sınırlayarak ve/veya sabitleyerek enflasyon kalıcı olarak düşürülemez. Bu uygulamalar ve etkiler geçici ve sınırlıdır. Bu nedenle Türkiye’de sınırlama ile ve/veya sabitleme ile kalıcı bir enflasyon politikası uygulaması anlamlı değildir.
2) Enflasyonu düşürmek için kur, faiz, para, kredi, bütçe harcaması, bütçe dengesi gibi başka makroekonomik değişkenler olabildiğince bir arada kullanılabilmelidir. Yalnızca birine dayanmak hem sonuç getirmez, hem risklidir.
3) Beğenelim veya beğenmeyelim, Macaristan Başbakanı ekonomi ile ilgili kurumlarına ve kurumların başındaki kişilere, özellikle merkez bankasına ve başkanına hem saygı duyuyor, hem onlardan öğrendiğini söylüyor. Bu, başarılı ekonomi yönetimi için önemli bir koşuldur.
4) Diğer yandan Macaristan başbakanı kurumları hep kendi partisinden kişilerle doldurdu, farklı görüşleri barındırmıyor şeklinde eleştiriliyor. Bu yaklaşım uzun vadede istikararı bozacaktır. Şimdiki küresel konjonktürde başarılı görünse bile.
Kaynakça
Intellinews (13 Ocak 2022) “Orban sets regulatory prices of some staples ahead of election”
https://www.intellinews.com/orban-sets-regulatory-prices-of-some-staples-ahead-of-election-231664/
Portfolio (6 Nisan 2022) “Orbán says price caps could remain in force longer in Hungary”
https://www.portfolio.hu/en/economy/20220406/orban-says-price-caps-could-remain-in-force-longer-in-hungary-537945
Reuters (12 Ocak 2022) “Orban extends price curbs as inflation soars ahead of election”
Uygur, Ercan (10 Eylül 2021) “Enflasyon ve futbol: Başarısızlık tablosunun ortak yönleri”
https://t24.com.tr/yazarlar/ercan-uygur/enflasyon-ve-futbol-basarisizlik-tablosunun-ortak-yonleri,32418
