Sabahattin Ali, 71 yıl önce bugün öldürüldü. 41 yıl süren hayatında yazdığı öyküler, romanlar ve şiirlerle Türkiye'de edebiyatın en büyük seslerinden biri olan Sabahattin Ali'nin kelimeleriyle unutulmaz bir lisanda gerçeğe tercüme olan hayat, 71 yıldır onsuz.
Sabahattin Ali'nin özel mektuplarını içeren İki Gözüm Ayşe adlı kitabıma yazdığı önsözde "Sabahattin Ali, Türk yazınının, bin bir türlü çileden geçmiş soylu yazarlarından biridir" diyen Uğur Mumcu, yaklaşık yarım yüzyıl sonra aynı akıbete uğramış, Türkiye'de zaman, aydınları için bir kez daha nefret saatinde durmuştu.
Kitapları, yazıları, çıkardığı dergiler nedeniyle, cezaevleri, soruşturmalar, davalarla geçen hayatı için ne demişti Sabahattin Ali, unutmayın:
“Bugünkü itibarlı kişiler gibi kese doldurmadık, makam peşinde koşmadık. İç ve dış bankalara para yatırmak, han, apartıman sahibi olmak, sağdan soldan vurmak ve milleti kasıp kavurmak emellerine kapılmadık. Bütün kavgamızda, kendimiz için bir şey istemedik. Yalnız ve yalnız, bu yurdun bütün yükünü omuzlarında taşıyan milyonlarca insanın derdine derman olacak yolları araştırmak istedik.
Ne af edilmez suçmuş meğer! Neredeyse, yoldan geçerken mide uşakları arkamızdan bağıracaklar ‘Görüyor musunuz şu haini! İlle de namuslu kalmak istiyor ve ahengimizi bozuyor...’
Çalmadan, çırpmadan, bize ekmeğimizi verenleri aç, bizi giydirenleri donsuz bırakmadan yaşamak istemek bu kadar güç, bu kadar mihnetli, hatta bu kadar tehlikeli mi olmalı idi?”
Neredeyse 80 yıl önce yazılmış bu satırlara bakıp, aradan 80 yıl geçtiğine inanabilir misiniz?
Aşağıda, Sabahattin Ali'nin serüvenine dair bu köşede yıllar önce yayımlanmış bir yazımı paylaşıyorum. Geçmiş girizgâhtır, geçmez...
* * *
Eşleri, kardeşleri, anneleri, babaları siyasi cinayetlere kurban gidenlerin oluşturdukları Toplumsal Bellek Platformu'nun “Artık çoğalmak istemiyoruz” diyerek hazırladığı bildiriyi Filiz Ali okudu.
Çünkü; Doğan Öz (savcı) Abdi İpekçi (Gazeteci) Cevat Yurdakul (emniyet müdürü), Cavit Orhan Tütengil (öğretim üyesi), İlhan Erdost (yayımcı), Sevinç Özgüner (diş hekimi), Kemal Türkler (sendikacı), Ümit Kaftancıoğlu (yazar), Çetin Emeç (gazeteci), Nesimi Çimen (ozan), Turan Dursun (yazar), Musa Anter (yazar), Uğur Mumcu (gazeteci), Metin Altıok (şair, yazar) Behçet Aysan (hekim), Hasret Gültekin (ozan), Onat Kutlar (yazar), Yasemin Cebenoyan (arkeolog), Metin Göktepe (gazeteci), Hrant Dink (gazeteci) diye sıralanan “utanç kronolojisi”nin başında Filiz Ali'nin babası Sabahattin Ali bulunuyordu.
Öyküleriyle yeni bir dönem açan, “Kuyucaklı Yusuf”la Türk romanına ilk “sınıfsal” yaklaşımı kazandıran, bestelenen şiirleri dilden dile dolaşan Sabahattin Ali'nin öldürülmesi ve sonrasında yaşananlar, Türkiye'de siyasi cinayetlere yapılan ilk büyük davet anlamını da taşıyor.
Hatırlayalım...
Sabahattin Ali, hürriyetçi yüzbaşı Ali Selahattin ile Hüsniye Hanım'ın ilk çocukları olarak 25 Şubat 1907'de Gümilcine'ye bağlı İğridere (Ardino) köyünde doğdu. İlköğrenimini Üsküdar'daki Füyüzat-ı Osmaniye ile Çanakkale İptidai Mektebi'nde tamamladı. Balıkesir Öğretmen Okulu ve İstanbul Erkek Öğretmen Okulu'nda geçen yüksek öğrenimini 1927 yılında bitirdi. Aynı yıl Yozgat Cumhuriyet İlkokulu'na atandı. Devlet bursu sınavlarını kazanarak Milli Eğitim Bakanlığı'nca 1928'de Almanya'ya gönderildi.
Nazım Hikmet'le tanışma ve Aldırma Gönül, Aldırma
Türkiye'ye döndüğü 1930 yılında ilk toplumsal-gerçekçi öykülerinin yayımlandığı “Resimli Ay” dergisinde Nazım Hikmet'le tanıştı. Aydın Ortaokulu'nda Almanca öğretmenliği yaparken “yıkıcı propaganda” iddiasıyla tutuklandı, ancak üç ay sonra aklandı.
1932'de "Atatürk'e hakaret ettiği” gerekçesiyle Konya Asliye Ceza Mahkemesi'nce tutuklandı. 12 aylık cezası temyiz başvurusundan sonra 14 aya çıkarıldı. Yaklaşık beş ay sonra, 10 Mayıs 1933'te Sinop Hapishanesi'ne nakledildi. Büyük ilgi uyandıran en tanınmış şiiri “Aldırma Gönül, aldırma”yı, burada beş bölümlük “Hapishane Şarkısı” dizisinin beşinci şiiri olarak yazdı. Burada, Sabahattin Ali'nin Sinop Cezaevi'nde yazdığı orijinali üzerinden alınmış kopyasını paylaştığımız “Hapishane Şarkısı: V”i, diğer birçok şiiri ve öyküsünde yaptığı gibi, daha stenografik bulduğu eski yazıyla kaleme aldı.
Yıllar sonra bestelenen “Burda çiçekler açmıyor / Kuşlar süzülüp uçmuyor / Yıldızlar ışık saçmıyor / Geçmiyor günler, geçmiyor” dizeleriyle başlayan “Hapishane Şarkısı: III” Ahmet Kaya'nın, “Melankoli” Nükhet Duru'nun, “Benim meskenim dağlardır” şiiri de Sezen Aksu'nun sesinden milyonlara ulaştı.
'Düşüncelerini değiştirirsen devlete dönebilirsin'
Cumhuriyet'in 10. yıldönümü nedeniyle çıkarılan aftan yararlanarak cezasının bitimine birkaç ay kala özgürlüğüne kavuştu. Ancak “eski düşüncelerini değiştirdiğini kanıtlaması” koşuluyla memuriyete dönebileceği bildirildi. 15 Ocak 1934'te Atatürk'e hitaben “Benim Aşkım” adlı şiiri Varlık dergisinde yayımlandı, aynı yıl Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Dairesi mümeyyizliğine atandı.
Aliye Hanım'la evlendiği 1935 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Neşriyat Müdürlüğü Kalembaşılığı'na atandı. Kızı Filiz'in doğduğu 1937 yılında başladığı askerliğini, teğmen olarak Eskişehir'de tamamladı. O dönemde kurulan Devlet Konservatuvarı'na atandı ve burada Carl Ebert'in çevirmeni, öğretmen ve dramaturg olarak çalıştı.
Marko Paşa, Merhum Paşa, Malum Paşa ve kamyonculuk!
1945'te Cami Baykurt'la “Yeni Dünya” gazetesini, 1946'da Aziz Nesin'le birlikte “Marko Paşa”yı çıkardı. Marko Paşa'daki yazılarda Cemil Sait Barlas ve Falih Rıfkı Atay'a hakaret edildiği gerekçesiyle toplam 7 ay hapis cezasına çarptırıldı.
Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından kapatılan Marko Paşa'yı daha sonra “Merhum Paşa”, “Malum Paşa” ve “Ali Baba” adlarıyla yaşatmaya çalıştı. 1946-1947 yıllarındaki yazıları nedeniyle çok sayıda davaya hedef oldu, tutuklandı.
1948'de Mehmet Ali Aybar (Türkiye İşçi Partisi'nin lideri) ile birlikte çıkardığı “Zincirli Hürriyet”teki bir yazısından dolayı başlatılan kovuşturma sırasında bir kamyonla nakliyeciliğe başladı.
Soruşturmalar, davalar, tutuklamalarla geçen hayattan yorulmuştu. Türkiye'den kaçmaya karar verdi. 1948'de kamyonuyla gittiği Kırklareli bölgesinde yurtdışına kaçma girişiminde bulundu. Cesedi 16 Haziran 1948'de Kırklareli'nin Sazara köyü yakınlarında bulundu. Cinayet aylar sonra kamuoyuna duyuruldu ve 12 Ocak 1949'da Ali Ertekin tarafından öldürüldüğü açıklandı.
Eski asker ve muhbir: Milli duygularla öldürdüm
Peki kim bu Ali Ertekin?
İnzibat başçuvuşuyken “silah çaldığı” gerekçesiyle ordudan atılan bir astsubay. Ordudan atıldıktan sonra bir süre inşaatlarda çalıştığını söylüyor ve sonraki görevini bakın nasıl açıklıyor:
“Sonra Milli Emniyet'te bana vazife verdiler!”
Ertekin, daha sonra “Sabahattin Ali Olayı” kitabının yazarı Kemal Bayram Çukurkavaklı'ya Milli Emniyet tarafından kendisine verilen vazifenin “Sultanahmet'te yatan komünistlerle ahbaplık kurmak” olduğunu söyledi.
Sabahattin Ali cinayeti için 4 yıl ceza aldı ve bırakıldı!
Kırklareli Ağır Ceza Mahkemesi'nde 30 Nisan 1949'da başlayan yargılama 15 Ekim 1950'de sona erdi. “Cinayeti milli duygularla işledim” diyen Ertekin için mahkemenin “Türk Milleti adına” açıkladığı ceza 4 (dört) yıl oldu!
Peki Ertekin 4 yıl cezaevinde yattı mı?
Hayır, aynı yıl çıkarılan af yasasından yararlandırıldı!
Sabahattin Ali'nin “istihbarat örgütleriyle işbirliği yaptığı için öldürüldüğünü” öne süren Yalçın Küçük, Ergenekon davasından yargılandı.
Soruşturmalar, davalar, tutuklamalarla geçen 41 yıllık yaşamına iki şiir kitabı (Dağlar ve Rüzgâr, Kurbağanın Serenadı), beş öykü kitabı (Değirmen, Kağnı, Ses, Yeni Dünya, Sırça Köşk), üç roman (Kuyucaklı Yusuf, İçimizdeki Şeytan, Kürk Mantolu Madonna) ve beş çeviri sığdıran, önemli bir bölümü edebi değer taşıyan yüzlerce mektup bırakan Sabahattin Ali'nin Türkiye'nin hâlâ yüzleşmediği hikâyesi böyle.
Sabahattin Ali'nin öldürülmesinden 30 yıl sonra, cezası çektirilmeyerek himaye edilen bir katil çetesi üzerinden Abdi İpekçi cinayetine; 60 yıl sonra da bir polis-asker muhbirinin karıştığı planla katledilen Hrant Dink'e kadar uzanarak azmanlaşan, bildik, bu topraklarda uzmanlaşan, ''kadrolu'' bir hikâyeden söz ediyoruz...
Türkiye'de katledilen aydınların ''meçhul'' faillerini on yıllar öncesinden ilan eden bu hikâyeyi iyi okumalıyız. Zira bu ülkede planlanan ve karartılan cinayetlerin hepsinde Sabahattin Ali'nin katillerinin parmak izi bulunuyor!
