Şeker fiyatları neden artıyor, çiftçi neden şeker pancarından uzaklaşıyor?

Fundanur Öztürk

Türkiye'de tüketiciler yüksek şeker fiyatlarından şikâyet ederken, şeker pancarı çiftçileri ise 2018'de fabrikaların özelleştirilmesiyle birlikte şeker pancarı üretmenin her geçen yıl giderek zorlaştığını anlatıyor. Öte yandan özel sektöre ait şeker fabrikaları, Türkşeker'e ait kamu fabrikalarına göre çok daha yüksek fiyatlarla şeker satışı gerçekleştiriyor.

Ticaret Bakanlığı, şeker fiyatlarında yaşanan artış ve adil rekabeti bozan faaliyetler sebebiyle şeker fabrikalarında inceleme başlatıldığını duyurdu, serbest piyasa koşulları içerisinde tüm tedbirlerin alınacağı belirtti.

Hasat dönemi geçtiğimiz yılın Eylül-Ekim aylarında biten şekerin 50 kilo çuval fiyatı, sadece birkaç ay içerisinde 700-800 TL'ye ulaştı.

Tarım ve Orman Bakanlığı ise "şeker üreticisi firmalara gerekli uyarıları yapıldığını" ve neticesinde özel sektördeki bazı firmalarının şeker fiyatlarını 800 TL'den 575 TL'ye indirdiğini belirtti:

"Bakanlığımız bazı şeker üreticisi firmaların maliyetlerinin çok üstünde piyasaya mal vermeye çalışmalarının ve stokçuluğa tevessül etmelerinin önüne geçecek her türlü imkâna sahiptir.

"Bu fiyatların kalıcı hale dönüşmemesi durumda bakanlığımız piyasanın dengede kalması için gerekli tedbirleri alacak ve üretici firmaların uygun maliyetle şeker tedarik etmesini sağlayacaktır."

2021-2022 döneminde üretilen toplam 2,5 milyon ton şekerin 1,6 milyon tonu özel sektör, 1 milyon tonu ise kamu fabrikaları tarafından üretildi.

Ancak özel şirketlere ait şeker fabrikaları ve Türkşeker'e ait kamu fabrikalarının şeker fiyatları arasında ciddi fark bulunuyor.

Bugün yaşanan krizinin, bu "ikili fiyat sisteminde" özel sektörün çok daha yüksek şeker fiyatı belirlemesinden kaynaklandığı değerlendiriliyor.

Alım fiyatı aynı, satış fiyatı farklı

Şeker İş Sendikası Örgütlenme Uzmanı Sefer Kahraman hem Türkşeker'in hem de özel şeker fabrikalarının çiftçiden şeker pancarını aynı fiyata almalarına rağmen, özel sektörün şekeri çok daha yüksek fiyatla sattığını söylüyor:

"Hem özel şeker fabrikalarında hem Türkşeker'de pancarın çiftçiden alım fiyatının 420 TL'ydi. Sene başında Türkşeker'de şekerin torbası 265 TL iken, Çorum Şeker'de 480, bir başka özel fabrikada ise 520 liraydı.

"Ardından özel sektörde fiyatlar giderek artmaya başladı ve 50 kiloluk şeker çuvalının fiyatı 700-800 TL'yi buldu. Hammaddeye fazla para ödemek gibi bir gerekçeleri yoktu, aynı taban fiyattan almışlardı."

2018 yılında başlayan süreçle son dört yılda kamuya ait 11 şeker fabrikası özelleştirildi.

Kahraman'a göre bu özelleştirmelerin sektörde ikili fiyat sistemine sebep olacağı ve halkın uygun fiyatlı şekere ulaşmasını engelleyeceği "zaten biliniyordu" ve bu açıdan, pek de şaşırtıcı değil.

'Pancar ekecek çiftçi bulunamıyor'

BBC Türkçe'ye konuşan çiftçiler ve uzmanlara göre özel şeker fabrikaları sadece yüksek fiyatlandırmayla değil, son 4 yılda şeker pancarı çiftçilerini üretimden uzaklaştıran politikalar uygulamakla da eleştiriliyor.

Ailesinin Yozgat'ın Yerköy ilçesinde 60 yıldır şeker pancarı üretimi yaptığını söyleyen Osman Arslan, şeker fabrikalarının özelleştirilmesinden bu yana ilçedeki pek çok çiftçi gibi pancar üretimini bitirdiğini söylüyor.

Yerköy çiftçisinin 1960'lı yıllardan beri yıllık 150-200 bin ton gibi yüksek bir kapasitede şeker pancarı üretip Çorum Şeker Fabrikası'na sattığını söyleyen Arslan, "Fabrika özelleştikten sonra üretimimiz her geçen gün azalmaya başladı" diyor.

Geçen yıl Yerköylü çiftçilerin toplam 160 bin ton şeker pancarı üretimi yapacağını taahhüt ettiğini belirten Arslan, bu yıl çiftçilerin ekim taahhüdünün 90 bin tonda kaldığını anlatıyor:

"Geçtiğimiz yıl fabrikaya taahhüt ettiğimden 440 ton eksiğim kalmış, bu yıl da sadece 440 tonluk taahhüt verdim. Çiftçiler ekim taahhüdü veremiyor ve dolayısıyla fabrikalar da şeker üretim taahhütlerini dolduramıyorlar.

"Benim yılda 3 bin 500 ton şeker pancarı üretebilecek kapasitem var ama bu üretimi yapmak bana artık aptallık gibi geliyor. Ben de şeker üretiminden vazgeçtim."

Çorum'da 15 yıldır şeker pancarı eken çiftçi Sefa Ceylan da fabrika özelleştirilene kadar her yıl ortalama 100 dekar şeker pancarı üretimi yaptığını ancak bu yıl 16 dekara kadar düştüğünü söylüyor.

Ailesinin 1956 yılında Çorum'a şeker pancarı eken ilk ailelerden olduğunu ve bu üretimi yıllarca sürdürdüklerini belirten Ceylan, şu an neredeyse kendisinin "sembolik" üretimi dışında hiçbir aile üyesinin şekere devam etmediğini anlatıyor:

"Bu sezon şeker fabrikasından benim gibi birçok çiftçiyi 'Pancar ekin' diye aradılar. Çünkü artık pancar ekecek çiftçi bulunamıyor. Özelleştirmeden sonra bir dekar bile pancar ekmeyen çok fazla büyük çiftçi var."

Bu yıl çiftçiden şeker pancarı alım fiyatı, önceki yıllara göre neredeyse 9 ay önceden açıklandı ve ton fiyatı %90,5 zam ile 875 TL olarak belirlendi.

Alpullu Şeker Fabrikası gibi bazı özel şeker fabrikalarının bu fiyatından da üzerine çıktığı ve şeker pancarı taban fiyatını 1.000 TL olarak belirlediği görüldü.

Çiftçilere göre pancar üretiminde yaşanan krizin farkına varan yetkililer, çiftçiyi üretime teşvik etmek için taban fiyatı hasat döneminden önce açıklama yolunu seçti.

Peki, şeker pancarı çiftçisini üretimden uzaklaştıran sebepler ne?

Çiftçiler giderek artan üretim maliyetleri sebebiyle, "Her 10 ton pancarın 6 tonu maliyet, 4 tonu kar" şeklinde bir hesaplama yapıyor.

Şeker pancarının tarladan çıktıktan hemen sonra işlenmek üzere fabrikaya gönderilmesi gereken bir ürün olduğu düşünüldüğünde, çiftçilerin hasat döneminden sonra belirlenen alış fiyatına itiraz etme şansı bulunmuyor.

Arslan, geçen sezon tonu 420 TL'den satarak elde ettikleri gelirle bu yılın ekimini yapmakta çok zorlandıklarını anlatıyor:

"Alış fiyatı 2021 Ağustos ayında 420 TL olarak açıkladığında enflasyon şimdiki gibi değildi. Hemen ardından yaşanan enflasyonist gelişmelerle bu sezonun üretimine başlamak, büyük bir risk almak anlamına geliyor."

Ceylan da 2017-2018 yılından bu yana üretim maliyetlerin hızla arttığını ama çiftçiden alış fiyatının aynı oranda artmadığını söyleyerek, enflasyonun görece daha düşük olduğunu geçen sezon bile "zar zor" üretim yaptıklarını anlatıyor.

Ancak üreticilerin tek sorunu, yüksek girdi maliyetleri değil.

'Fabrikalar özelleştikten sonra fire oranları yükseldi, şeker oranları düştü'

Çiftçilerin fabrikaya teslim ettikleri pancarlardan ilk önce toprak vb. yabancı maddeler ayrılıyor, ardından ürünün şeker oranına göre çiftçiye ödeme yapılıyor.

BBC Türkçe'ye konuşan çiftçi ve uzmanlar, Çorum Şeker Fabrikası özelleştirildiğinden bu yana fabrikaya teslim ettiklerini şeker pancarlarının şeker oranlarının daha düşük çıktığını belirtiyor.

Kahraman, "Çorum Şeker Fabrikası özelleştirilmemişken, fire oranları yüzde 10'u geçmezdi. Ama özelleştirildikten sonra fire kesintileri yüzde 13-17'den başladı. 30 ton pancarın 3 tonu fire parasına gidiyor" diyor.

Ceylan da "Fabrika özelleştikten sonra toprak vb. gerekçelerle ürünlerde belirlenen fire oranları yükseldi, şeker oranları düştü. Devletteyken böyle değildi" diyor.

Ceylan, fabrikanın pancardan ayıklanan toprak gibi diğer maddeleri başka firmalara satarak da para kazandığını ancak bu kârı çiftçiye yansıtmadığını belirtiyor:

"Aslında sırf bu yüzden fire oranlarımızı eskiye göre düşürmesi lazımdı çünkü fabrika devletteyken topraklar bir yere satılmıyordu. Bu satışın bize de olumlu bir yansıması gerekirken, aksine bizim ücretimizden kesiliyor."

Arslan ise fabrikanın piyasaya çok yüksek kârlılıkla satış yaptığını şöylüyor:

"Bizden 400 TL maliyetle aldıkları 16 polarlı bir ton şeker pancarından, 160 kilo şeker üretiyorlar. 50 kiloluk bir şeker torbasını ise 700 TL'ye satıyorlar, yani kilo fiyatı 14 TL."

"Benim bir ton pancarımdan ürettikleri 160 kilo şekeri, kilosu 14 TL'den sattıklarında 2 bin 240 TL kazanıyorlar. Yani bizden 400 liraya satın aldıkları pancarı piyasaya 2 bin 240 liraya satıyorlar."

"Tabii bir ton şeker pancarı salt 160 kilo şeker üretmiyor. Bunun küspesini, alkolünü de satıyorlar. Yan gelirleriyle beraber bu rakam 3.000 TL'nin altına düşmüyor."

'Ceza politikası'

Çiftçiler ayrıca, Çorum Şeker Fabrikası özelleştikten sonra yıllık şeker pancarı üretimi taahhüdünü mücbir sebeplerle yerine getiremeyen çiftçilere ciddi bir "ceza politikası" uygulandığını söylüyor.

Fabrikanın taahhüdünü dolduramayan çiftçilere uyguladığı bu ceza politikası ve "girdi maliyetlerindeki artışları dikkate almayan tavırları" gibi etkenlerle çiftçinin pancardan uzaklaştığı belirtiliyor.

Kahraman, "Özel sektördeki bazı fabrikalar, taahhüdünün altında kalan çiftçilere ceza uyguladı ve paralarını az ödedi. Hava kurak gitse bile çiftçiye ceza kesildi ve çiftçiyi küstürdüler" diyor.

Arslan ise Çorum Şeker Fabrikası'nın çiftçilere avans olarak sağladığı tohum ve gübrede bile kâr amacı güttüğünü belirtiyor:

"Geçtiğimiz yıl serbest piyasada üre gübresi 2 bin 700 TL ton fiyatıyla satılırken, Çorum Şeker Fabrikası bize üre gübresini 3 bin TL'ye sattı. DAP gübre piyasada 3 bin 300 liraya satılırken, DAP'tan daha düşük vasıflara sahip bir taban gübresini bize 3 bin 500 TL'ye sattı."

Çorum Şeker Fabrikası: Hammadde temininde sıkıntı yok

BBC Türkçe'nin sorularını yazılı olarak yanıtlayan Çorum Şeker Fabrikası ise özelleştirmeden bu yana her yıl şeker üretim kotasını doldurduklarını ve ihtiyaç duyulan hammaddenin temini konusunda hiçbir sıkıntı yaşanmadığını belirtiyor:

Fabrika, "pancarın gelişimi ve şeker varlığı açısından en iyi içerikteki gübrelerin" piyasa fiyatlarının altında çiftçiye sunulduğunu ifade ediyor.

Çiftçilerin ürünlerindeki fire oranlarının özelleştirme öncesine göre yüksek, şeker oranlarının ise düşük çıktığı ifadeleriyle ilgili olarak ise şunlar kaydediliyor:

"Fire analizi aşamasında yapılan işlemler fabrikamızın sunduğu online izlenebilir kayıt sistemiyle tüm üreticilerimizin erişimine açıktır. Şirket, talep edilmesi halinde fire tespiti sırasında üreticileri temsilen gözlemci bulundurulmasına muvafakat eder."

"Analiz yapılarak tespit edilen fireye, üretici tarafından itiraz edilmesi halinde, ikinci bir numune alınır, tekrar itiraz edilmesi halinde üçüncü numune alınarak oluşacak ortalama fire değeri sözleşmenin tarafları için kesin ve bağlayıcıdır."

"Pancardaki bedele esas polar şeker varlığının, tespiti esasları Şeker Analizi Metotları Uluslararası Komisyonu (ICUMSA) tarafından belirlenmiş analiz metoduna göre münhasıran şirketçe belirlenir ve masraflar şirket tarafından karşılanır."

Fabrika ayrıca yüksek kar oranıyla satış yaparak piyasadaki şeker fiyatlarını artırıcı bir etkiye sahip oldukları değerlendirmesini reddediyor:

"Türkiye'de üretim yapan bütün şeker fabrikaları oluşan piyasa koşullarında birbirine çok yakın fiyatlarda satış yapmaktadır. Çorum Şeker Fabrikası olarak Türkiye şeker üretiminin yüzde 3,5'lik payını üretmekteyiz. Dolayısıyla piyasada şeker fiyatlarını artırıcı bir etkiye sahip olmamız söz konusu bile değildir."

Üretim taahhüdünü yerine getiremeyen çiftçilere uygulanan ceza politikası ile ilgili olarak ise şunlar kaydediliyor:

"Mücbir sebep dışında, taahhüt edilen A kotasının yüzde 90'ının altında pancar teslim eden üretici noksan pancar teslim etmiş sayılır. Ancak, 2022 sezonunda üretimin devamlılığını teşvik etmek amacıyla, yeniden üretim taahhüdünde bulunan üreticilerimize cezai müeyyide uygulanmamaktadır."

Şeker fiyatları artacak mı?

Türkiye'de şeker pancarının çiftçiden alış fiyatı 2020 yılında ton başına 336 TL, 2021 yılında 420 TL ve bu yıl için 875-1000 TL olarak belirlendi.

Çiftçiler, taban fiyatlarının "ekecek çiftçi bulunamadığı" için yükseltildiğini ancak bu fiyatların yine de yeterli üretim maliyetlerini karşılamak için yeterli olmadığını söylüyor.

Güncel gübre ve mazot fiyatları karşısında çiftçiler, bu yıl şeker pancarı ton fiyatlarının en az 1300-1500 TL olması gerektiğini savunuyor.

Kahraman ise eğer özel şeker fabrikalarına müdahale edilmezse, önümüzdeki hasat sezonunda Türkiye'ye çok daha yüksek şeker fiyatlarının beklediğini değerlendiriyor:

"420 TL'den taban fiyatla aldığı şekerin torbasını bugün itibarıyla 700-800 TL'ye satan bir zihniyet, 1000 TL taban fiyatıyla alacağı şekerin torbasını en az 1200 TL'ye satacaktır.

"Eğer müdahale edilmezse ve özel şeker fabrikaları böyle serbest bırakılırsa, 2022'nin 9. ayından itibaren, şeker fiyatlarının korkunç bir rakama ulaşacağı tahmin ediliyor."