Maslow’un teorisinde piramidin altında kalmak

Gül Atmaca  

Koronavirüs salgını yüzünden olağandışı günler yaşamaya devam ediyoruz. Fakat olağan koşullarda olsak bile medeni dünya Mars’ta yaşam, robot çağı, genetik mühendislik gibi konuları konuşurken biz hâlâ soğan-patates fiyatını, el yakan elektrik faturalarını ve bir türlü çözemediğimiz barınma sorununu konuşmaya devam edecektik.

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı’nın (OECD) gençlerin salgında yaşadığı ekonomik sorunları merceğe alan son araştırması, Türkiye’de gençlerin yüzde 70’inin ekonomik endişe içinde olduğunu ortaya koydu. Bu gençlerin yüzde 65’inin evinde salgın döneminde iş kaybı yaşanmış. Avusturya, Fransa, Almanya ve Hollanda’da, evlerinde ekonomik sorun yaşandığını söyleyen gençlerin oranı ise yüzde 20’den düşük.

Hal böyleyken neden bizde büyük icatlar çıkmıyor? Neden dünyaya öncü olamıyoruz? demenin de bir anlamı yok. Çünkü biz hâlâ temel ihtiyaçlarımızı karşılama derdindeyiz. Aç karınla ve güvende değilken insanın fikir üretmesi nasıl beklenebilir ki?

Bunu Maslow’un “İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı” ile anlatmaya çalışalım. Bu arada, önce videoları sonra tweet’leriyle gündemi alt üst eden organize suç örgütü lideri, bilinçaltı dünyasının efendisi Sigmund Freud’u malum ağzından düşürmüyor ama Maslow’dan bahsedince “şaşırmadım” desem yalan olur.        

Lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nde yapmış birisi olarak bu konuya el atmak farz oldu. Sahi kim bu Maslow ve o meşhur “İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı” nedir? 

Tam adıyla Abraham Harold Maslow 1 Nisan 1908’de New York-Brooklyn’de doğdu. Ailesi Rusya’dan göçmüş Yahudilerdendi. Ailesinden, özellikle de aşırı dindar annesinden gördüğü kötü muamele hayatına damgasını vurdu. Annesinin tersine ateist oldu. Önce ailesinin isteğiyle hukuk okumaya başladı ama devam etmedi, psikoloji bölümüne geçti.

II. Dünya Savaşı sırasında Almanya’dan kaçmak zorunda kalıp ABD’ye gelen Yahudi kökenli Alfred Adler, Karen Horney, Kurt Koffka, Max Wertheimer gibi efsane psikologlarla temas içinde oldu ve onlardan etkilendi. 1938 yılının yaz aylarında genç bir psikolog iken Kanada’da yerlilerle yaptığı çalışmalar ise “İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı”nın temellerini oluşturdu. Maslow, 1940’lı yıllarda bu kuramı ortaya attı.

Bunun için çizdiği piramidin en alt ve en geniş tabanında, yani en öncelikliler statüsünde nefes almak, yiyecek, su, cinsellik, uyku, denge, boşaltım gibi biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçlar yer alıyor. İnsan bunlar giderildiğinde bir üstteki ihtiyaçları karşılamaya yöneliyor.

Piramidin ikinci sırasında güvenlik ihtiyaçları yer alıyor. Bu insanın kendisini, ailesini, toplumunu güven ve emniyet içinde ve tehlikeden uzak hissetme ihtiyacı. (Türkiye’de kaç kişi kendisini ve ailesini güvende hissediyor acaba?)

Piramidin üçüncü sırasında ait olma, sevgi, sevecenlik ihtiyacı (arkadaşlık, aile, cinsel yakınlık), dördüncü sırasında saygınlık ihtiyacı (kendine saygı, güven, başarı, diğerlerinin saygısı, başkalarına saygı), piramidin beşinci sırasında yani tepesinde kendini gerçekleştirme ihtiyacı (erdem, yaratıcılık, doğallık, problem çözme, önyargısız olma, gerçeklerin kabulü) var.

Maslow’a göre genel olarak bir ihtiyacın kendisini hissettirmesi altındaki ihtiyacın belli oranda tatmin edilmesine bağlıdır.  Bir insanın piramidin en üstünde yer alan “kendini gerçekleştirme” noktasına varması için alttaki ihtiyaçlarının giderilmesi gerekir. Türkçesi iş ve aş sorununu çözememiş; bir vatandaş olarak yeterli saygıyı görmeyen, kendisi de sisteme güvenmeyen bir insanın piramidin tepesine ulaşması nasıl mümkün olacak?

Piramitte istisnalar var elbette. Örneğin, bir ihtiyacın uzun süreli tatmin edilmiş olması, ihtiyacın değerini dolayısıyla sıralamasını değiştirebilir. İçinde büyüdüğü aile ortamı ve kültürün değerleri, hangi düzeydeki güdülerin baskın bir rol oynayacağını belirleyebilir.  Maslow, ihtiyaç hiyerarşisinin evrensel olduğunu söylemiş olsa da belirli bir ihtiyacı karşılama aracının kültüre göre değişiklik göstereceğini de kabul etmiştir.

Maslow’a göre ihtiyaçlar hiyerarşinin ne kadarının tamamlandığı, bir insanın kişilik düzeyinin ne olduğunu belirliyor, piramidi tamamlamamış insanların mutluluk seviyesinin de tam olmadığını öne sürüyor. Maslow, kişilerin ancak yüzde 10’nun piramidin en son basamağına ulaşabildiğini, yani kendisini gerçekleştirebildiğini söylüyor.  

Peki, kendini gerçekleştirmiş yani piramidin tepesine ulaşmış kişinin özellikleri nelerdir?

Gerçekçilerdir, kendilerini, diğer insanları, çevreyi ve doğayı olduğu gibi kabul ederler; zayıf yönlerini bilir ve bunları gidermek için çaba gösterirler, problem merkezlidirler, yani ben merkezli olmayıp soruna yöneliktirler, insan ve nesnelerden zevk alırlar, az sayıda insanla çok derin ve anlamlı ilişkileri bulunur, değerleri ve tutumları demokratiktir, sonuç ile sonuca götüren araç ilişkisini ayırmışlardır, espri anlayışları vardır, büyük ölçüde yaratıcıdırlar, kültüre veya topluma uymak için çaba göstermezler, tek başlarına (yalnız) kalmaktan çekinmezler.

Sağlıklı gelişim, kişinin yaşamı boyunca özgürce seçim yapabilmesine bağlıdır. Birey seçimlerini başkalarının dileklerine göre değil, kendi doğasına göre yapabilmelidir. Aksi halde benliği kaybolur.

“Saldırganlık öğrenilir”

1960’larda bir hayli ünlenen Maslow, saldırganlığın doğuştan gelen bir özellik değil,  kültürün ürünü olduğuna inanmıştır. Hayvanlarda içgüdülerin çok güçlü olmasına rağmen, insanların içsel doğası öğrenme ve kültürden kolayca etkilenmektedir. Dolayısıyla da insan çevreden etkilenerek kolayca saldırganlık, nefret ve yıkıcı davranışlar ortaya koyabilmektedir.

Maslow genellikle insanın zayıf ve eksik yönleri üzerinde durulduğunu, insanın güçlü yönlerinin yeterince kavranılmadığını ifade etmiştir. Kendisi bilinçdışı dürtülerin varlığını kabul etmiştir, ancak dikkatini kişiliğin bilinçli boyutlarına yoğunlaştırmıştır. İnsan doğasının asla düşünüldüğü kadar kötü olmadığını belirterek, “Birey sağlığını geliştirmek daha iyi bir dünya yaratmanın yollarından biridir. Freud bize psikolojinin hastalıklı yönünü gösterdi, artık sağlıklı yanını da açığa çıkarmamız gerekiyor” demiştir.        

Freud’un tersine Maslow’a göre bireyin içsel doğası kötü değildir. İnsanın temel gereksinimleri, duygu ve yetenekleri “nört” ya da “iyi” dir. Yıkıcılık, kin, nefret, gaddarlık ve sadizm, “ihtiyaçların karşılanmasının engellenmesine” duyulan şiddet eğilimleridir.

İçsel doğamız iyi olduğu için açığa çıkarılmasının desteklenmesi gerekir. İnsan kendi yaşamını yönetebildiği takdirde sağlıklı, üretken ve mutlu olacaktır. İnsanın içsel doğası baskı altına alındığında veya reddedildiğinde sağlığı da bozulmaya başlar.

Maslow yazdıklarıyla 1950'li ve 1960'lı yıllarda psikolojide hümanistik ekolün/yaklaşımın sembolü oldu. Bunların sonucunda Amerikan Hümanist Derneği tarafından verilen “Yılın Hümanisti” ödülünü almıştır. Kendisi, Davranışçı yaklaşım ile hümanistik psikoloji arasında köprü kuran bir kuramcıdır. Ancak, insan doğasına yönelik iyimser bakışını sorunlu bulanlar vardır. Küçük örneklemlerden elde ettiği bilgileri genellediği ve kullandığı yöntemler zayıf olduğu için de eleştirilmiştir.

Kaynakça

“Abraham Maslow ve Kendini Gerçekleştirme Kuramı”, www.acikders.ankara.edu.tr

“Maslow’un Teorisi ve Arap Gençleri”, Gül Atmaca, ORSAM, 20.09.2011