Mahfi Eğilmez*
Pek çok kişi ATM’den çektiği paraların hiç kullanılmamış ve seri ve sıra numarası izleyen banknotlar olduğunu fotoğrafını çekerek sosyal medya hesaplarında paylaşıyor ve soruyor: Merkez Bankası para basmıyorsa bunlar ne? Bu soruyu ikinci bir soru izliyor: Merkez Bankası para basıyorsa bu para nerede kullanılıyor? Bu iki soruyu yanıtlarken kullanacağım kavramları merak edenler yazının altındaki kavramlarla ilgili notlara bakabilirler.
Önce Merkez Bankası analitik bilançolarında son üç yılın 17 Nisan günlerindeki emisyon miktarlarını ve bunların önceki yıla göre değişim oranlarını (%) bir tablo haline getirelim:
Bu tablo bize Merkez Bankası’nın emisyon yani piyasaya sürdüğü banknot miktarında geçen yıllara göre büyük bir artış olduğunu gösteriyor. 2019 yılında piyasaya sürülen banknot miktarı bir yılda yüzde 1,57 azalmışken bu yıl piyasaya sürülen banknot miktarı geçen yıla göre yüzde 55,5 artmış bulunuyor. Bu artış fersude para değişimi ya da dönemsel emisyon genişlemesiyle açıklanamayacak kadar ciddi bir artış. Söz konusu tabloyu grafiklere dönüştürürsek emisyondaki artışın boyutunu daha net görebiliriz.
Emisyonda son bir yılda yaşanan büyük artış grafikten daha açık bir biçimde gözlemlenebiliyor. Bu tablo ve grafik bize Merkez Bankası’nın ciddi biçimde para bastığını gösteriyor. Böylece ilk sorunun yani Merkez Bankasının para basıp basmadığı sorusunun yanıtını vermiş olduk.
Sıra geldi ikinci soruya: Merkez Bankası bastığı bu paraları nerede kullanıyor? Bu sorunun yanıtını Merkez Bankası analitik bilançosundaki menkul kıymetler kaleminden çıkaracağız:
Tablodan görüleceği gibi Merkez Bankasının menkul kıymetler portföyünde son bir yılda ciddi artış var. Merkez Bankası, yasasındaki hüküm gereği devlet iç borçlanma senetlerini (DİBS) Hazine’den doğrudan alamasa da bu kâğıtları ikincil piyasadan (bankalardan) almasında bir sınırlama bulunmuyor. Merkez Bankasına DİBS’leri ikincil piyasadan satın almasına izni verilmesinin nedeni Hazineyi fonlamak değil, likiditeyi düzenlemek için yapacağı açık piyasa işlemlerinde kullanacağı enstrümanları almasını sağlamaktır. Merkez Bankası son dönemde menkul kıymet portföyünü hızla artırarak açık piyasa işlemleri amacının oldukça ötesine geçmiş görünüyor.
Grafik son dönemde Merkez bankasının menkul kıymetler portföyündeki büyük artışı gösteriyor.
Şimdi geldik analizin son kısmına. Burada da bir soru var: Merkez Bankasının piyasaya sürdüğü para artarken menkul kıymetler portföyü de artıyorsa ne oluyor? Bu sorunun yanıtı da şöyle: Merkez Bankası Hazineyi dolaylı olarak fonluyor. Sistem şöyle işliyor:
Hazine çıkardığı DİBS’leri bankalara satıyor ve bunun karşılığında para alıyor (1). Merkez Bankası para basıyor ve bu parayla bankalardan Hazinenin DİBS’lerini alıyor karşılığında bankalara para veriyor (2). Bankalar aldıkları bu parayla Hazineden yeni DİBS’ler alıyor (3). Böylece Merkez Bankası dolaylı yoldan giderek para basıp Hazineye vermiş oluyor. Bu uygulamanın yürürlükten kaldırılmış bulunan Kısa Vadeli Avans uygulamasından (4) tek farkı ilk bakışta ne olduğunun tam anlaşılamamasıdır.
Not: Bu konuda Alaettin Aktaş’ın yazısını da gözden geçirmenizi öneririm
Kavramlarla İlgili Notlar:
Fersude eskimiş yıpranmış, aşınmış demek. Fersude para da aşınmış, eskimiş, yıpranmış kâğıt paralar için kullanılan bir ifade. Merkez Bankası, fersude banknotları zaman zaman piyasadan toplar ve yenileriyle değiştirir. O nedenle her yeni para ilave para basımı anlamına gelmez.
Ekonomi dilinde emisyon kelimesinin karşılığı ‘ihraç etmek, çıkarmak, yaymak’ anlamlarına geliyor ve banknotların, tahvillerin ve hisse senetlerinin ilk kez piyasaya sürülmesini ifade etmek amacıyla kullanılıyor. Merkez Bankası bilançosunda yer alan emisyon terimi piyasaya sürülen banknot miktarı anlamına geliyor. Madeni paraları Hazineye bağlı Darphane bastığı için madeni paralar emisyon miktarına dahil bulunmuyor. Emisyonda dönemsel genişlemeler söz konusu olabilir. Mesela bayramlarda emisyon artar. Bunlar geçici artışlardır, olay bitince piyasaya sürülen paranın önemli bir kısmı yine bankalar kanalıyla geri gelir ve bilançodaki emisyon kalemi normale döner.
Menkul kıymetler ifadesi tahvil, hisse senedi, bono gibi paraya bağlı kâğıtları ifade ediyor. Merkez Bankası bilançosundaki menkul kıymetler kalemi devlet iç borçlanma senetlerini (DİBS - devlet tahvili ve hazine bonosu) gösteriyor.
Açık piyasa işlemleri, Merkez Bankasının piyasadaki likiditeyi ve dolayısıyla faizleri düzenlemek için piyasaya elindeki tahvil, bono vb kâğıtları satıp para çekmesi ya da tam tersini yaparak piyasaya para vermesi işlemlerini ifade ediyor. Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi sağlamak amacıyla yapılamaz. Bunun yanında Merkez Bankası, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz.
‘1211 Sayılı TCMB Kanunu - Madde 56- (25/4/2001 tarihli ve 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz.’
*Bu yazı Mahfi Eğilmez'in kişisel blogundan alınmıştır
