Mahfi Eğilmez
Öncelikle merkezi yönetim bütçe dengesini, faiz dışı dengeyi gösteren denklemleri ve bütçe dengesinden bütçe nakit dengesine geçişi gösteren denklemleri yazalım (bütçe nakit dengesi az bilinen bir dengedir ama çok önemlidir çünkü sonuçta finanse edilmesi gereken denge odur.)
Bütçe Gelirleri = Vergi Gelirleri + Diğer Gelirler
Bütçe Giderleri = Faiz Dışı Giderler + Faiz Giderleri
(Faiz Dışı Giderler = Personel Giderleri + Cari Giderler + Yatırım Giderleri + Transferler)
Bütçe Dengesi = Bütçe Gelirleri – Bütçe Giderleri [1]
Faiz Dışı Denge = Bütçe Gelirleri – Faiz Dışı Giderler
Bütçe Nakit Dengesi = Bütçe Dengesi + Bütçe Emanetleri – Avanslar [2]
(Bütçe emanetleri, o yıl bütçesine gider yazıldığı halde henüz nakden ödenmesi yapılmamış işlemleri, avanslar ise nakit olarak ödenmiş ama henüz gider belgesi düzenlenmediği için o yıl bütçesine gider yazılmamış olan ödemeleri gösterir.)
Şimdi 2024 verilerini tabloda gösterelim (veriler HMB sitesinden alınmıştır: https://ms.hmb.gov.tr/uploads/2025/01/2024-Aralik-Aylik-Butce-Gerceklesme-Raporu.pdf)
2024 yılında merkezi bütçe (genel bütçe + özel bütçeler + bağımsız kurumlar bütçeleri) gelirleri toplam olarak 8.671 milyar lira tahsil edilmiş. Bu gelirlerin yüzde 97’si genel bütçe gelirlerinden onun da yüzde 87’si vergi gelirlerinden yüzde 13’ü diğer gelirlerden (kiralar, satışlar, cezalar vb.) oluşuyor.
2024 yılının toplam bütçe giderleri 10.777 milyar lira olurken bunun yüzde 88’i faiz dışı giderlerden, yüzde 12’si faiz giderlerinden kaynaklanmış görünüyor.
Şimdi bunları [1] numaralı denklemde yerine koyalım:
Bütçe Dengesi = 8.670,9 – 10.777 = - 2.106,1
Demek ki merkezi yönetim bütçesi 2024 yılında 2.106,1 milyar lira açık vermiş.
2024 yılında bütçe emanetine alınmış (bütçeye gider yazılmış ama parası ödenmemiş) 247,5 milyar lirayı nakit dengesine ulaşmak için bütçe dengesinden çıkarmamız gerekir. Avans olarak nakden ödenmiş olan (parası ödendiği halde henüz bütçeye gider yazılmamış) 133,3 milyar lirayı da nakit dengesine geçerken açığa eklememiz gerekir.
Şimdi bu verileri [2] numaralı denklemde yerlerine koyalım:
Bütçe Nakit Dengesi = - 2.106,1 + 247,5 – 133,3 = - 1.991,1
Demek ki 2024 yılında bütçe nakit açığı 1.991,1 milyar lira olmuş.
Gelelim bu nakit açığının nasıl finanse edildiğine. Bunu hesaplayabilmek için yeni bazı denklemler yazmamız gerekir:
Merkezi Yönetim Bütçe Finansmanı = Merkezi Bütçe Nakit Dengesi – Borçlanma (Net) + Borç Verme (Net) + Özelleştirme Geliri + TMSF Gelir Fazlaları + Kasa/Banka ve Diğer İşlemler
Bu denklemdeki işaretler bütçe nakit dengesinin açık veya fazla verişine göre değişir.
Denklemdeki borçlanma kalemi (iç ve dış borçlanma) net olarak alınyor yani yıl içinde alınan borçlardan yıl içinde yapılan borç ödemeleri düşülüyor, kalan tutar net borçlanma olarak alınıyor. Hazine, eğer bir kurum veya kuruluşa borç vermiş veya almışsa o da net olarak bu denkleme ekleniyor. Yıl içinde özelleştirme geliri olarak tahsil edilenler ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından tahsil edilmiş tutarlardan Hazine’ye aktarılan miktarlar varsa bunlar da ekleniyor. Bunlara ek olarak eğer kasa mevcudu veya bankadan (TCMB’deki Hazine hesaplarından) kullanım yapılmışsa o da katılıyorr.
Buna göre 2024 için finansman denklemini şöyle yazabiliriz:
Merkezi Yönetim Bütçe Finansmanı = - 1.991,1 = 1.743,1 - 0,7 + 0,0 + 0,0 + 248,7
Böylece bütçe nakit açığı 2024 yılında tümüyle finanse edilmiş oluyor. Bu finansmanın yüzde 87,5’luk bölümü net borçlanmayla yüzde 12,5’luk kısmı da kasa/banka mevcudundan kullanılarak karşılanmış durumdadır. Borçlanmada büyük ağırlık (yüzde 93) iç borçlanmada bulunuyor. Uzunca sayılabilecek bir süredir Türkiye’nin net dış borçlanma oranı giderek geriliyor ve Türkiye net dış borç ödeyici konumuna doğru ilerliyor.
Buraya kadar denklemler ve tablo eşliğinde anlattığımız dengeleri şimdi bir de şekil üzerinde gösterelim (kolaylık olsun diye rakamları yuvarladım.)
Denk Bütçe Doğrusu üzerindeki her noktada gelirler ile giderler birbirine eşittir, dolayısıyla bu çizgi üzerinde kalındığı sürece bütçe açığı ya da fazlası söz konusu olmadığı için bir finansman yükümlülüğü de doğmaz.
2024 bütçesinde tahsil edilen 8,7 trilyon liralık gelire karşılık 8,7 trilyon liralık da gider yapılmış olsaydı Denk Bütçe Doğrusu üzerindeki A noktasında denge sağlanmış ve bütçe denk olarak tamamlanmış ve borçlanma gibi ek finansman gereksinimleri olmazdı. Ne var ki bütçe emanetleri ve avans hesapları düzeltmesi sonrası nakit cinsinden giderler toplamı 10,7 trilyon lira olmuş ve Denk Bütçe Doğrusundan uzaklaşılarak B noktasına geçilmiştir. A ve B noktaları arasındaki gider fazlalığı (nakit açığı) 2 trilyon liradır ki bu finanse edilmesi gereken bütçe nakit açığını ortaya koymaktadır. Bu 2 trilyon liralık nakit açığının yüzde 88’e yakın kısmı borçlanmayla ve kalanı da Hazinenin kasa ve banka hesaplarında bulunan nakdiyle karşılanmıştır.
Bu yazı Mahfi Eğilmez'in kişisel blogundan alınmıştır
