Diyarbakır Dicle Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Bahattin Gümgüm, 15 yıllık çalışmanın sonucunda Kürtçe’nin bilinen ilk "Bilim Sözlüğü"nü yazdı. Sözlük yaklaşık 26 bin kelimeden oluşuyor. Bilim terimlerinin iki bine yakını Prof. Gümgüm tarafından ilk kez türetildi.
Bu hafta Türkiye genelinde yeni bir Kürtçe sözlük piyasaya çıktı. Adı ‘Ferhenga Termên Feni Kurdi-Tırki-İngilizi’ yani ‘Kürtçe-Türkçe-İngilizce Bilim Terimleri Sözlüğü’. Mahmut Bozarslan’ın Al Jazeera’da yer alan haberine göre, sözlükte kimya, fizik ve biyoloji gibi bilim dallarını ilgilendiren kelimelerin Kürtçe-Türkçe ve İngilizce karşılıkları ile bulunuyor.
Örneğin kimyasal bir terim olan uzay grubuna karşılık ‘koma valayi’, 'kimyasal bileşim’e karşılık, ‘Komliheva kemîyî’ kelimeleri yer alıyor. Kelimeler arasında ilk kez duyulanlar da var. Mesela Vebijark 'seçenek', Deravêta avê 'Su drenajı', Derwerçerx 'Çevrimdışı' gibi...
Mahmut Bozarslan'ın Al Jazeera'da yer alan haberine göre, Gümgüm, 15 yıl önce Kürtçe bir kimya kitabı yazmayı düşünmüş. Ancak yararlanabileceği Kürtçe bilim sözlüğü bulamayınca kendisi bir sözlük yazmaya karar vermiş.
15 yıllık çalışmanın eseri
Gümgüm sözlüğü tamamlamak için 15 yıl çalıştı. Çalışmasının sonucunda ortaya yaklaşık 26 bin kelimelik Türkiye’nin bilinen ilk Kürtçe Fen Terimleri Sözlüğü'nün çıktığını söylüyor.
Gümgüm bazen bir kelimenin Kürtçe karşılığını bulmak için onlarca dili inceledi. Temel aldığı dil ise Kürtçe ile aynı dil grubunda bulunan İngilizce oldu.
“Sözlüğü hazırlarken Mezopotamya tarihini incelediğini, Kuran’ı okuduğunu, Irak Kürdistan bölgesindeki üniversitelerle diyalog kurduğunu anlatan Gümgüm, "Kelimelerle ilgilerinin niye gelişmediğini tespit ettim. Kürtçe ile aynı dil grubu olmasından dolayı İngilizce’yi temel almam gerektiğini düşündüm" diyor. Kelimelerle ilgili yaşadığı zorlukları ise, "Mesela birleşik kelimesine karşılık, bazı sözlüklerde ‘yek’ kelimesini Türkçe'den tercüme etmeye çalışmışlar. Ama İngilizce’den tercüme ederek direk kelimeyle bağlantı kurabiliyorsun. Örneğin iki atom arasındaki kimyasal bağ kelimesi İngilizce’de bond, Kürtçesi ‘bend’dir, tamamen aynıdır, sadece telaffuz farkı var. Başka kelime aramaya gerek yok. Damla kelimesi İngilizce ‘drop’tur, Kürtçe ‘dılop’tur. Kelime bire bir aynıdır sadece telaffuz farkı var. Onun için İngilizce’den alıntı ve tercümeyi esas aldım. Bu nedenle çok zorlandım diyemem. Sadece bazı kelimelerde, örneğin solution yani çözelti kelimesini tespit ederken çok zorlandım. Belki aylarca sıkıntı çektiğim oldu. Ona karşılık ‘verhur’u bulunca rahatladım" şeklinde anlatıyor.
Kimya kelimesini 60’tan fazla dilde incelediğini, telaffuzlarına baktığını anlatan Gümgüm, "Sadece Ortadoğu’da Arap, Türk ve İsraillilerin kimya dediğini tespit ettim” diyor.
Kürtçe'ye yeni kelimeler
Gümgüm tüm dillerde aynı şekilde kullanılan kelimeleri çevirmedi. Örneğin atom, asit, molekül gibi kelimeler Kürtçe’de aynı şekliyle yer aldı. Kürtçe’de karşılığı bulunmayan bazı kelimeler de Gümgüm tarafından türetildi.
Bilgisayara karşılık 'kombers', taşınabilir bilgisayar karşılık 'kombersa guhêzbar', hesaplamalı kimyaya karşılık 'kombersîyî kemî' gibi kelimeler ilk kez sözlükte yer aldı.
“Batı dillerinden Kıpti’ce Kem’e yakın olan kem, kemi, şimi gibi kelimeler kullanılıyor. Bu nedenle kemi olarak önerdim. Mesela biyokemi, fizikokemi gibi. İngilizce’de yüzde orana percent denir. Ben Kürtçesini buldum parsed, yani yüzde oran. Percent Türkçe’de karşılığı yok. Kürtçe’de ise parsed. Güncel kelimelerle açıklanabilecekleri yazmadım. Mesela asit kelimesine karşılık başka bir kelime kullanılmaz.”
Kürtçe kitaplar için kaynak
Gümgüm’e göre, sözlük gelecekte yazılacak Kürtçe ders kitapları için kaynak olabilecek nitelikte:
“Fizik, kimya, matematik, biyoloji, sağlık bilimlerine yardımcı ders kitabı niteliğindedir. Kürtler açısından ise fen ile ilgili makale, konuşma, kitap yazma asgarisini sağlıyor. Temel eser durumundadır. Kimya, fizik tamamen öbürleri de kısmen var sözlükte. Bu, kitapların yazılması için zorunlu bir kaynaktır; bunlar olmazsa, kitap yazılmaz. Fizik, kimya, matematik, mühendislik kitaplarının yazılması için şarttır.”
15 yıllık çalışmanın sonucunda sözlüğü piyasaya çıkaran Gümgüm’ün hedefinde şimdi Kürtçe kimya, fizik, biyoloji kitapları yazmak var.
