Ercüment Ovalı: Kök hücreyle yedek deri, katil hücreyle kansere umut

Kan ve kök hücreden yapay deri üreten Prof. Dr. Ercüment Ovalı, önceki hafta ABD’den prestijli bir ödül aldı. Ürettikleri ürüne DermaTürk adını verdiklerini söyleyen Ovalı, yeni projelerinde ölmüş bir insanın kanserleşmiş NK hücrelerinden faydalandıklarını belirterek "CAR T hücrelerden farklı olarak, NK92 denen öldürücü kanser hücrelerine CAR reseptörü takıyoruz. Ortaya çıkacak CAR-NK92’lerin CAR-T hücrelerinden kolay ulaşılabilir, daha etkin ama daha az yan etkiye sahip olacağını düşünüyoruz" dedi.

Habertürk'ten Kürşad Oğuz'un sorularını yanıtlayan Prof. Dr. Ercüment Ovalı'nın yanıtları şöyle:

- Ödül aldığınız çalışmanın önemi ne?

Sadece ben yapmadım, ekip işi. 120’den fazla insanın parmağı var, ben öne çıktım. Yoksa bu noktaya gelemezdik, çünkü ürün aslında yeni değil.

- İçeriği nedir?

Amacımız kök hücreyle yanık tedavisiydi. Standart pıhtının yapısı gevşektir. İçerisine aradaki çapraz bağı güçlendiriciler ve erimeyi engelleyici bir madde katıyoruz. Sırrımız o. Sonrasında yağ kök hücrelerini alıp ekiyoruz. Belli sürede bunun alt tabakasında yağ kaynaklı kök hücreler çoğalıyor. Üzerine deriden alınan hücreler yerleştiriliyor ve çoğaltıp iki katmanlı doku elde ediliyor. Steril hava akımı da verilerek üstte üçüncü bir katmanın oluşması (keratin) sağlanıyor.

- Organik yani?

Tüm parçalar hastanın kendisinden. Ürün önce farede denendi. Bakanlıktan izin alıp 6 hastaya uyguladık. 2. derece yanıklarda çok iyi sonuç verdi.

- Kime uyguladınız?

Mesela nar ekşisi kazanına düşmüş bir çocuğa. 7 gün sonra oluşan deri, bebek derisi gibiydi. Deriyi koymadığımız yerdeki doku kargacık burgacık haldeyken, alttan tamamen sağlıklı deri geldi. Hatta yalnızca deri değil derinin organelleri de oluştu.

- Peki sonra?

Küçük fare sırtında sonuçlar güzeldi. Ama insan derisi metrekarelik yanıklar demek. Nitekim 2. derece yanıkta elde ettiğimiz insan verilerini 3. derece yanıkta alamadık; çünkü iyileşme tamamlanana kadar çok uzun süre kalması gerek. İnsan çalışmasını durdurduk. Daha önceki modellerimizde bunun süresini 1 haftaya kadar uzatabildik. 2. derece yanık için 1 hafta dayanıklılık yetti. Ama 3’te yetmiyor. Küçük manipülasyon yaptık. Istakoz kabuğundan genepin denen maddeye kadar, sertleştirmek için içine katmadığımız şey kalmadı. Bu aşamadan sonra da bulduğumuz o maddeyle 14 gün civarlarına çıktı.

"Yüz nakline uygun, sıfır iz"

- 3. derece yanıklarda işe yaradı mı?

Ödül aldığımız ürün 3. derece yanıkların yüzde 30’unda etkili oldu, yüzde 70’inde işe yaramadı. Geçen 1.5 yılda iki versiyon ileri taşıdık ve şu an 2 misli daha iyiyiz. Bakanlık onayları bitti, önümüzdeki ay insan üzerinde uygulayacağız. Adı DermoTürk. Bazı örneklerimizde implante edilen derinin dikiş olmazsa nereye eklendiğini anlayamayacak kadar iyi olduğu gözlendi, sıfır iz kalıyor. Yüz naklinin çaresi olabilir, çünkü derinin dayanıklılık süresi 1 aya uzamış görünüyor. Bu da dokunun hastaya iyileşmesi için 1 ay süre vermesi demek. Yeni versiyonun patentini de alıyoruz.

- Bu noktaya gelinene kadar ne kadar harcandı?

Son projemle birlikte 9 yıldaki yatırımlar 10 milyon dolara ulaştı.

- Getirisi?

Bu ödül zaten bunu ödedi. Tabii ürün piyasaya çıktığında maddi getirisi olacak, belki ben göremeyeceğim. Ama bu işi, adınız veya kavganız için yaparsınız. Size inanmayanlara göstermek için.

"Kökkit'i yaptım herkes kullandı"

- Aslında kaç yıllık bir emeğin ürünü bu ödül?

2003’lere dayanıyor. 1995’te hücresel tedavi ihtisasına başladım. Kök hücreden üretilecek ‘dendritik hücre’ daha yeni konuşuluyordu. Bağışıklığın çok önemli bir hücresi. Biz yapalım, dedik. Kaderimi değiştiren bu oldu.

- Neyi arıyordunuz?

Kök hücreden, bağışıklığın en önemli uyanan hücresini yapabilmeyi... Çünkü bu, kanser aşısına giden yolda çok önemli bir hücre. Ama kök hücreyi dondurmak, saklamak gibi sorunlar vardı. O dönem çıkardığım bir kit Türkiye’de öyle yayıldı ki kullanmayan kalmadı.

- Ne kiti bu?

Hücreyi doğru dondurabilmek için bir aparat geliştirdim. ‘Kökkit’ dendi buna. Bir firma benden satma izni istedi. Uzun yıllar iyi de kazandılar. 7 sene kullanıldı. 1998’de de Karadeniz’in ilk transplantını (naklini) yaptım.

- Sonra?

Kongre için gittiğim ABD’de çok ünlü bir hematolog kadına rastladım. Şirket açmış, amacı kök hücre üretip tedaviye sunmak. Anladım ki iş çok önemli. Osiris denen şirket hâlâ var. ABD ordusuna kök hücre sattılar. Nükleer savaşta askerler yaralanırsa ağır kemik iliği yetmezliği ve bağırsak hasarlarını tedavi için enjekte edecekler. ABD ordusu 40 bin doz için Osiris’e 200 milyon dolar ödedi.

"Kilo başına 1 milyon hücre"

- Her hücre herkese enjekte edilebiliyor mu?

Hazır, dondurulmuş vaziyette, dozunu hastaya göre ayarlıyorsunuz. Bugün en çok kullanılan dozu kilogram başına 1 milyon hücre. 70 kiloysanız 70 milyon hücre enjekte edilecek, böylece radyasyon enteritini durdurabiliyor. Osiris, ABD ordusuyla büyüdü ve bir sürü klinik çalışma yaptı. Ben de Osiris’i taklit etmeye başladım. Tabii bunu Türkiye’de anlatıp fon bulabilmeniz mümkün değil. Kök hücre ne bilinmiyor.

- Ne yaptınız?

KTÜ’deki rektörüm Prof. Dr. Türkay Tüdeş’e anlattım. Yıl 2002. Bana inandığını söyledi. Kök hücre projem için 2 milyon lira gerekiyordu, üniversitenin toplam Ar-Ge bütçesi 2 milyon liraydı...

- Sonradan ortak buldunuz. İçlerinde TSK Vakfı da vardı. Neden ortak oldular?

O dönem teknokent yasası yeni çıkmıştı ama Trabzon’da yoktu. YÖK yasasına göre teknokentiniz yoksa üniversite-özel sektör işbirliği sadece TSK işbirlikleriyle mümkündü. Böylece üniversite şirkete ortak olabiliyordu. 350 bin TL üniversite verdi, 600 bin TL yatırımcılardan topladım. Bir ara AK Parti’de vekillik yapan askeri Prof. Dr. Cevdet Erdöl’le gidip TSK’yı ikna ettik. TSK plazma fraksinasyon laboratuvarı kurmak istiyordu. İnsan kanından albümin, faktör 8, faktör 9, IVIG üretilecekti. Askerinize kan yerine geçebilecek dondurulmuş albümin, plazma gibi hazır ürünler olması lazım. TSK o zaman kanın tek kaynağı, askerlerden toplanıyor. Savaşı düşünerek bu fabrikanın kurulmasına çalışıyordu. “Bize yardım edersen biz de sana yardım ederiz” dediler.

- Kimle konuşuyordunuz?

Orgeneral Saldıray Berk (Eski 3. Ordu ve EDOK komutanı). Anlaşma yaptık. Ben onların plazma fraksinasyonlarına danışmanlık yapacağım, onlar da bize ortak olacak. TSK vakıflarının bir şirketi olan Türk Tıbsan’ın bize ortak olması üzerine İş Bankası da ortak oldu. 2006’da sizin de ziyaret ettiğiniz Trabzon’daki ATİ Teknoloji’yi kurabildik. En son ortak sayısı 60’ın üzerine çıktı. 2007’de ürün geliştirmeye başladık.

- Mesela?

Özellikle genç yaş ağır hasarlarında, laboratuvarda hastanın kıkırdağını üretip implante edersiniz. MACI diye geçer (Membrane Associated Chondrocyte Implantasyonu). MACI’nin bir membranı çok pahalıydı. “Yerli alternatif yaratabilir miyiz” dedik.

- Membran ne?

Kıkırdak dokusunu üretmeniz için kullanılacak iskele. Kendimiz yapabiliriz ama sentetik yapmaya kalktığınızda bir sürü kurala tabisiniz. Piyasaya çıkarmamız en az 5 yıl alırdı ve ATİ’nin gücü yoktu. O dönem tıbbi kurallara takılmayacak en güzel şey greft kapsamındakilerdi. Sizden bir doku alıp tekrar sizde uygularsam bu grefttir. İlaç gibi davranılmaz. “Plazmadan elde edilen pıhtıyı iskele olarak kullanabiliriz” dedim. Hızla çalıştık, sonuç mükemmel. Almanya’daki üründen iyiydi, çünkü o ürün katıydı; açık cerrahiyle yerleştirmek gerekiyordu. Bizimki camcı macunu kıvamında, açık cerrahi olmadan yerleştirilebiliyordu. Fakat bu defa karakteri değiştiği için yeni kurallara takıldı. Baktık altından kalkamayacağız; projeyi erteledik. Parasızlık yüzünden bıraktığımız ve bugün ödül aldığımız o ürün yıllarca rafta kaldı.

- Burada nasıl dirildi?

Bezmiâlem Üniversitesi’nde plastik cerrah arkadaşlarım var, “Bize deri çok lazım, yapamaz mısın” dediler. Yıllar önce kullandığım bu matriks aklıma geldi...

- O kadar bilim adamı var. Sizde ne fazla da bu ödül alındı?

Yapay derinin sentetik olanlarının çok daha gelişmişi piyasada satılıyor. Santimi 1500 Euro. Hatta pıhtı kullananları da var. Ama sonucu bu kadar iyi olan yok. Ben biraz iyi taklit ediyorum. Kim neye yatırım yapıyor bakıyorum. Dön ve küçük farkı yakala!

"Doğal katillere kanser mücadelesi"

- Yapay deri dışında ne üzerinde çalışıyorsunuz?

CAR-T cell, NK-92 ve CAR-NK çalışmaları başlıyor şimdi. 20’şer hastadan 3’er grup yapacağız. Her çalışma için tahmini bedel 1 milyon dolar. Devletten destek bulacağımıza inanıyoruz.

- CAR ne demek?

Cimerik, antigen reseptör. Yani normalde hücrenin üzerinde olmayan tümörü yakalayıcı bir reseptör. Tümüyle genetik mühendislik eseri. T hücresi genetiğini değiştirerek bu reseptörü T hücrelerine takıyoruz ve T hücresinin tümörle savaş gücünü artırıyoruz.

- NK ne demek?

‘Natural killer’, tabii-öldürücü hücreler kanser tedavisinde denenen bir başka hücre grubu. NK92 ise 1992’de ölmüş bir insanın kanserleşmiş NK hücreleri. Yeni projelerimizde CAR T hücrelerden farklı olarak, NK92 denen öldürücü kanser hücrelerine CAR reseptörü takıyoruz. Ortaya çıkacak CAR-NK92’lerin CAR-T hücrelerinden kolay ulaşılabilir, daha etkin ama daha az yan etkiye sahip olacağını düşünüyoruz.

- Yani siz ölüme yol açan bir hücreyi yaşamı sağlamak için kullanıyorsunuz?

Evet. Dünya laboratuvarlarında deney için kullanılıyor. Türkiye’de sadece bizde var. Satın alıp genetiğini değiştirdik.

- Yani ölmüş bir kanser hastası mı kurtaracak kanserden dünyayı.

Ümit ediyoruz. Hayvan üzerindeki sonuçları kasımda açıklamayı planlıyoruz. İnsan üzerindeki sonuçlar mart, nisan gibi. Bu yöntemle seçeneğini yitirmiş lösemi, lenfoma, myeloma gibi hastaların yüzde 95’i 3 yıl daha sağ kalabiliyor. ABD’de bu tedavinin bedeli 450 bin dolar. Bu, ülkeme hücresel tedavideki son hediyem olacak.

- Hücrenin genetiğini değiştirerek ne yapmış oluyorsunuz?

Kanser tedavisinde bağışıklık sisteminizi güçlendirmeniz tedaviniz için yeterli olmuyor. Vücudunuzdaki bir hücre diğerine bir yere kadar saldırabilir. Daha sonrasına vücut genetiği izin vermez. Kolunuzu bir yere vurduğunuzda çürüyen hücreleri vücut atmaya çalışır ama attıktan sonra durur. Durmaz ise kolunuzu yemeye başlar ve bir süre sonra tüm vücudunuzu kaybedersiniz. Bunun olmaması için, bir hücrenizin diğerine saldırısı bir genetik kodla kesilmiştir. Bağışıklık hücreleri mikroba karşı savaştığı gibi kanserle savaşmaz. “CAR-T cell” dediğimiz şey o kodu kırıyor ve bir mikropla savaşır gibi kanserle savaşmasını sağlıyor. Korkunç bir mücadele; tedavinin yüzde 20 ölüm riski var. Bahsettiğim hasta grubunun sağ kalma ihtimali 3 ay. Şu an bu insanların çoğu sağ ve 3. yılını doldurmuş.

- Hangi hastalar? Denediniz mi?

Bizim yerli ürün pre-klinik çalışmaları başarıyla geçerse yılbaşından sonra Faz I/II çalışma kapsamında test edilecek. Kök hücreyi ilk ürettiğimizde yabancı firmalar Türkiye’ye getirip satamadılar, onların önünü kestik. Şu an dünya devi 4 firma, Türkiye’ye satmak için girmek üzereler ama yerli bir rakiple karşı karşıya kalacaklar.

Projeler

Prof. Ovalı ve ekibi şu an 18 ayrı kök hücre ve nakil projesi üzerinde çalışıyor. Bazılarını anlattılar:

- Çok yakında 3D ile yapay kulak gelecek. Sonra yapay nefes borusu. Tüm bu organ taslaklarını yine hastanın kendi dokularından yaratıyoruz, kök hücreden-kandan ama bu modellerde sentetik bileşenler de var. Nefes borumuzun tavşan sonuçları yayınlandı, çok başarılı. Şimdi domuzlarda test edeceğiz ve sonra inşallah insanlarda.

- Üçlü ayrıştırma yoluyla kemik iliği naklinde doku uyumu sorununu ortadan kaldırmak -yüzde 50 uyumlu da olsa ilik nakli... Aslında dünyada uygulanan bir teknoloji ama her zamanki gibi bize özgü geliştirmeler barındırıyor. Balkan ülkeleri, Ortadoğu, Rusya’dan bize hastalar geliyor.

- Bir diğer projemiz yapay kalp: Herhangi bir kadavraya ait kalbin hücreden temizlendikten sonra nakledilecek hastaya ait hücrelerle kaplanması prensibine dayanıyor. İlk denemelerimizde bu kalbin hafifçe kasılmasını sağlayabildik.

- Duchenne Muskuler Distrofi projesi. Kas erimesi ile seyreden ölümcül bir hastalık bu. İlk faz I/II çalışmasında hasta sağ kalımlarını 3 yıl artırmayı başardık. İkinci faz I/II çalışma ise devam ediyor. Size gelmeden önce, dünyanın bilmediği bir raporu bakanlığa yolladım. Bakanlık açıklar. Kanser hastalarında hasta ömrünü 6 ay uzatan bir molekül Nobel ödülü aldı. Dolayısıyla Duchenne gibi bir hastalığı 3 yıl durdurabiliyorsanız ya da yavaşlatabiliyorsanız, bu önemli.

- Biyokemik projesi: Dünyada ilk kez insan kaynaklı kemik ve kök hücrelerden oluşan yapay çene kemiği başarıyla klinikte uygulandı. Bu proje geliştirilecek.

- Kanser aşılarının geliştirilmesi: Halen beyin tümörüne karşı geliştirilen yerli aşı çalışmamız devam ediyor, sonuçlarını yakında göreceğiz.

"Yüzlerce yıl yaşanabilir"

- Yaşamı uzatmak... 120 oldu da ötesi mümkün mü?

Deney hayvanlarıyla çalışmalar yaşamın uzatılabileceğiyle ilgili sorunsuz yeterince bilgi veriyor. “Vampir tedavisi” diye bir şey var. Genç farelerin kanını yaşlılara, yaşlılarınkini gençlere veriyorlar. Yaşlılar gençleşirken genç yaşlanıyor. Nedeni, kök hücrelerin salgıladığı küçük paketçikler. Aslında yaşlılık öğrenilen bir süreç. En yaşlı hücre en genç hücreye yaşlanması gerektiğine dair sinyal yolluyor. Dolayısıyla yaşlı hücreleri yok ederseniz daha genç kalırsınız. Kemoterapiden sonra saçlar daha gür çıkar. Dozunda verilen kemoterapiden sonra aslında insanlar gençleşir. Çünkü kemoterapi en yaşlı ve hasarlı hücreleri öldürür. Dolayısıyla yaşlılık sinyalini verecek hücre sayısı azalır. Hollywood’da henüz bilimsel kanıtlanmasa da genç insanların kanıyla değişim yapılıyor. Buna doğru gidiyor ve olacak da. Ama sonsuzluk yok bunun içinde.

Haberin tamamını okumak için tıklayınız.