Sosyal medyanın yaygınlaşması bizi dijital dünyaya kendimiz hakkında sunacağımız bilgiyi dikkatle seçmeyi öğretti. Facebook ve Twitter paylaşımlarımızı, bloglarımızı, LinkedIn profilimizi kimlerin göreceğini düşünerek yapıyoruz.
Öğrenciler, okul yönetiminin veya potansiyel işverenin görme ihtimali nedeniyle kendilerini utandıracak fotoğraflar paylaşmamaları yönünde uyarılıyor. İnternet üzerinde yaptığımız tüm faaliyetler birer itibar testine dönüşüyor.
Birileri gözetliyor olabilir kaygısıyla davranışlarımıza dikkat etmemiz teknolojiyle ilgili bir şey değil sadece. Hangimiz izlenmediğimizi düşündüğümüzde daha bencil, tersi durumda daha erdemli davranmamışızdır ki?
BBC Türkçe’de yer alan habere göre, gözetleniyor olma durumu bizde öyle hassasiyet yaratır ki, odaya sadece bir çift göz resmi koymak bile etkili olur.
Bu etkiyi görmek üzere 1976’da zekice bir psikoloji deneyi yapılmış. Cadılar Bayramı gecesi çocuklar şeker toplamak için evlerin kapısını çalıyormuş. Psikologlar 18 farklı evde bekliyormuş. Kapıları açıp çocuklarla bir-iki dakika sohbet ettikten sonra şeker kasesinden sadece bir şeker almalarını istemişler. Daha sonra kapı önünden ayrılıp bazı yerlerde ayna bırakarak içeri geçmişler. Çocuklar aynada yansımalarını gördüklerinde, kostüm giymiş ve tanınmıyor olmalarına rağmen yalnız kaldıklarında avuç dolusu şeker almaya kalkışmamışlar.
Biri bizi gözetliyor
İngiltere’deki Newcastle Üniversitesi’nden bazı araştırmacılar ise soruna farklı bir açıdan yaklaşarak gözetlenme durumunun bisiklet hırsızlığını azalttığını görmüşler. Üniversite kampüsünde en fazla hırsızlık olan üç noktaya yerleştirilen levhalar hırsızlık oranında yüzde 62 düşüş sağlamış. Levhada bir çift göz resmi, polis amblemi ve “Bisiklet Hırsızları: Sizi Gözetliyoruz” yazısı varmış. Fakat ne yazık ki hırsızlık başka noktalara kaymış.
Birkaç ay sonra levhalar hala yerindeyken aynı araştırmacılar bu noktalara dönüp aynı levhaların etrafa çöp atma sorununda da etkili olup olmayacağını araştırmış. Çöp atımını teşvik etmek amacıyla bu noktalara önceden daha fazla kağıt atmış olmalarına ve levhalar sadece bisiklet hırsızlığına karşı uyarı yapıyor olmasına rağmen bu bölgelere fazla çöp atılmadığını görmüşler.
Primatlar önemsemiyor
Fakat insanların gözetlenmeye karşı gösterdiği bu hassasiyet en yakın kuzenlerimiz olan primatlar açısından geçerli değil. Aynı araştırmacıların Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nden primatologlarla birlikte Zambiya’daki şempanzeler üzerinde yaptıkları deneyde şempanzelerin gözetleyen gözler levhalarını ciddiye almadıkları görülmüş.
Başka bir deneyde de şempanzelerin kendilerini gözetleyen canlı bir şempanzeden de etkilenmedikleri, gözleniyorlar diye farklı davranmadıkları görülmüş. Yani gözetlendiğimizde itibarımızı düşünerek daha fazla yardımlaşma ve paylaşıma gitmek, kimse bakmıyorsa daha bencil davranmak insana özgü bir davranış.
Şempanzelerin vurdumduymaz davranışlarının nedeni gözetlendiklerinin farkında olmamaları değil. Göz takibi yapıldığında onların da insanlar kadar yüzleri incelediği, önce gözlere sonra da ağza baktıkları görülmüştür. Yani ne zaman izlendiklerini anlıyor, fakat önemsemiyorlar.
İnsanlar ise gözetlenmeyi oldukça dert ediyor, farkında bile olmadan davranışlarını ve tercihlerini değiştiriyor. Gözetleyen canlı gözler değil de fotoğraf olsa bile.
