“Beni çok kötü dövdüler”: BBC, İngiltere ve Avrupa'daki domates salçalarında Uygur köle işçilerin izini buldu

Mike Rudin & Sarah Buckley
BBC Eye Araştırması

BBC, bazı İngiliz süpermarketlerinde satılan "İtalyan" domates salçalarında, Çin'de yetiştirilen ve Sincan bölgesinde Uygur köle işçilerin topladığı domateslerin kullanıldığını ortaya çıkarttı.

Bazılarında İngiliz süpermarket zinciri Tesco'nun ürünündeki gibi "İtalyan Domates Salçası" gibi "İtalyan" ifadesi vardı. Bir başka büyük süpermarket zinciri Asda'nın ürününde ise, tanımda "İtalya'da yetiştirilmiş domates püresi" ifadesi yer alıyor. Waitrose süpermarket zincirinin ürününde de "İtalyan domates salçası" deniliyor.

BBC Dünya Servisi'nin yaptırdığı testlere göre, İngiltere ve Almanya'da çoğu süpermarket zincirinin kendi markalarıyla sattığı ürünlerde büyük ihtimalle Çin'de yetiştirilen domatesler kullanıldı.

Çin domateslerinin çoğu Sincan bölgesinden geliyor. Buradaki domates tarımı Uygurlar ve diğer Müslüman azınlıkların zorla çalıştırılmasıyla bağlantılandırılıyor. Birleşmiş Milletler, bu azınlıkları bir güvenlik riski olarak gören Çin'i işkence ve istismarla suçluyor. Çin ise domates endüstrisinde köle işçi çalıştırıldığı suçlamasını reddediyor ve çalışanların haklarının yasalarla korunduğunu savunuyor. BM'nin raporunun ise "dezenformasyon ve yalanlara" dayalı olduğunu ileri sürüyorlar.

Ürünleri test edilen tüm süpermarket zincirleri de BBC'nin bulgularına karşı çıktı.

Çin, dünya domates ihtiyacının üçte birini üretiyor. Ülkenin kuzeydoğusundaki Sincan da domates yetiştirilmesi için mükemmel bir iklime sahip.

Sincan aynı zamanda, Çin'in 2017'de kitlesel tutuklama programına başladığı bir bölge. İnsan hakları kuruluşları bir milyondan fazla Uygur'un Çin'in "yeniden eğitim kampları" olarak tanımladığı yüzlerce hapishanede tutuklu kaldığını söylüyor.

BBC, son 16 yılda Sincan'daki domates tarlalarında zorla çalıştırılan ya da buna tanıklık eden 14 kişiyle konuştu.

Ahmed (gerçek adı değil) "Hapishane yetkilileri bize domateslerin ülke dışına ihraç edildiğini söyledi" diyor. Günlük 650 kiloyu bulabilen kotayı dolduramayan işçilerin sopalarla elektrik şoku verilmekle tehdit edildiğini de ekliyor.

2015'te seyahat belgelerindeki usülsüzlük gerekçe gösterilerek tutuklanan Uygur öğrenten Mamutjan da, kotayı dolduramadığı için dayak yediğini anlatıyor.

"Karanlık bir hücrede tavandan sarkan zincirler vardı. Beni oraya asıp 'Niye verilen işi bitirmiyorsun' dediler. Kalçama ve kaburgalarıma çok vurdular. Hala yara izleri duruyor."

Bu ifadeleri teyit etmek zor. Ancak tutarlılar ve gözetim merkezlerindeki işkence ve köle işçilikten bahseden 2022'deki BM raporundaki kanıtları hatırlatıyorlar.

BBC, dünya genelindeki nakliye verilerini inceleyerek, Sincan'da yetiştirilen domateslerin nasıl Avrupa'ya gönderildiğini tespit etti. Önce trenle Kazakistan, Azerbaycan ve Gürcistan'a sonra da buradan gemilerle İtalya'ya gönderiliyor.

Alıcı verilerinde bir şirketin ismi sık sık görülüyor. Bu şirket İtalya'daki büyük bir domates işleme şirketleri grubunun bir parçası Antonio Petti. Verilere göre Antonio Petti, Sincan Guannong ve bağlı şirketlerinden 2020-2023 arasında 36 milyon kilo domates satın aldı.

Petti Grubu, ürünlerini kendi adıyla satıyor ancak kendi markalarıyla ürün satan Avrupa genelindeki süpermarketlerin de tedarikçisi.

Soruşturmamızda, İngiltere, Almanya ve ABD'de satılan 64 farklı domates salçası test edildi. Testlerde Çin ve İtalya'dan alınan örnekler kıyaslandı. Ürünler arasında en üst düzey İtalyan markaları ve süpermarketlerin kendi markalarıyla sattıkları da vardı ve çoğu Petti tarafından üretilmişti.

Avustralya merkezli, dünyaca ünlü menşei tespit şirketlerinden Source Certain'a salçaların etiketlerindeki menşei iddialarının gerçek olup olmadığını test etmesini istedik. Şirket, CEO'su Cameron Scadding'in her bir menşei ülkeye özgü olan "parmak izi" çalışmasıyla başladı. Domateslerin yerel su ve kayalardan aldığı elementler analiz edildi.

Scadding "İlk amacımız, Çin'deki element profilinı ve bu profilin İtalya'da nasıl olabileceğini belirlemekti. Bu ikisinin birbirinden çok farklı olduklarını tespit ettik." diyor.

Source Certain daha sonra bu iki ülke profilini, test edilmesini istediğimiz 64 farklı domates salçasıyla karşılaştırdı. Bunların büyük çoğunluğu salçanın İtalyan domateslerinden yapıldığını iddia ediyor ya da böyle bir izlenim vermeye çalışıyordu. Birkaçında ise domateslerin menşeine dair bir açıklama yoktu.

Sonuçlar, ABD'de satılanları hepsi dahil olmak üzere, bu ürünlerin bir çoğunda gerçekten İtalyan domatesi bulunduğunu gösterdi. Bunlar arasında Mutti ve Napolina gibi üst düzey markalar ile Sainbury's ve Marks & Spencer gibi bazı Alman ve İngiliz süpermarketlerinin kendi markalı ürünleri de vardı.

Ancak 17 üründe Çin'de yetiştirilmiş domatesler tespit edildi. Bunların 10'u da Petti tarafından üretilmişti.

Petti'nin ürettiği 10 domates salçası, testin yapıldığı Nisan-Ağustos 2024 döneminde İngiltere'deki süpermarketlerde satılıyordu.

Bu ürünler de test sırasında Alman süpermarket zincirlerinde satılıyordu.

Tüm süpermarket zincirleri, test sonuçları karşısında bu iddiaları çok ciddiye aldıklarını, iç soruşturmalar yaptıklarını ve Çin domateslerine dair herhangi bir kanıt bulamadıklarını söyledi. Birçok süpermaket zinciri de uzmanlarımızın kullandığı metodolojiye de karşı çıktı.

Tesco, tedariği askıya alırken Alman süpermarketler zinciri Rewe derhal ürünlerini raflardan çekti. Morrisons, Edeka ve Rewe ayrıca kendi testlerini yaptıklarını, elde ettikleri sonuçların BBC'ninkiyle çeliştiğini ve ürünlerinde Çin domatesine rastlansmadığnıı savundu.

Ancak bir büyük süpermarketler zinciri Çin domatesi kullanıldığını kabul etti. Alman süpermarket devi Lidl, İtalyan Giaguaro şirketi tarafından üretilen Baresa Tomatenmark salçasında, tedarik sorunları nedeniyle "kısa bir süre" Çin domateslerinin kullanıldığını ve bu durumu araştırdıkların ısöyledi.

Giaguaro ise tüm tedarikçilerinin işçi haklarına saygı gösterdiğini ve şu anda Lidl ürünlerinde Çin domatesinin kullanılmadığını vurguladı. BBC'nin araştırması, bu domateslerin Sincan'daki Cofo Tunhe şirketi tarafından tedarik edildiğini gösteriyor. Şirket, köle işçi kullanılması nedeniyle geçen yıl ABD tarafından ambargo listesine alınmıştı.

2021'de İtalyan polisi Petti grubunun fabrikalarına sahtecilik şüphesiyle baskın yapmıştı. İtalyan basınında şirketin Çin ve başka ülkelerden alınan domatesleri, İtalyan domatesi diye sattığı iddiaları yer almıştı.

Ancak baskından bir yıl sonra, mahkeme dışında yapılan bir anlaşmayla kapandı. Petti ise Çin domateslerini kullandığı iddialarını reddetti.

Petti araştırmamızın bir parçası olarak, iş insanı rolü yapan bir BBC muhabiri şirkete büyük bir sipariş vermek istedi. Muhabirimiz, Petti Grubu'nun bir parçası olan Italian Food'un Genel Müdürü Pasquale Petti tarafından şirketin Toskana'daki fabrikasını gezmeye davet edildi. Muhabirimiz, Petti'nin Çin domatesini kullanıp kullanmadığını sordu.

"Evet...Avrupa'da kimse Çin domatesini istemyior. Ama sizin için sorun yoksa, en iyi fiyatı vermeye çalışacağız, hatta Çin domateslerini de kullanarak" yanıtını verdi.

Muhabirimizdeki gizli kamera önemli bir detayı da tespit etti. Fabrikada dizilmiş 10 kadar domates salçası varili. Varillerin üzerindeki etikette "Sincan Guannong Domates Ürünleri Şirketi Ltd. Üretim Tarihi 2023-08-20” yazıyordu.

Petti grubu, soruşturmamıza yanıt olarak Sincan Guannog'tan şirketin köle işçilik nedeniyle ABD tarafından 2020'de ambargo listesine alınmasından bu yana mal almadıklarını belirtti. Ancak şirket, Bazhou Red Fruit adlı bir şirketten düzenli olarak domates salçası aldıklarını kabul etti.

Petti, bu şirketin "köle işçi kullanmadığını" söyledi. Ancak soruşturmamız sonucu, Bazhou Red Fruit şirketinin telefon numarasının Sincan Guannong ile aynı olduğunu tespit ettik. Nakliye verilerinin analizi ve diğer kanıtlar da Bazhou'nun aslında bir paravan şirket olduğunu gösterdi.

Petti ayrıca "Gelecekte, Çin'den domates ürünleri ithal etmeyeceğiz ve tedarikçilerimizin insan hakları ve işçi haklarına uyduğundan emin olmak için gözlem sistemimizi geliştireceğiz" dedi.

ABD, Sincan'dan gelen tüm ürünlerin yasaklanması için sıkı bir yasal düzenleme yaptı. Ancak Avrupa ve İngiltere, şirketlerin tedarik zincirlerinde köle işçilik olmadığını tespit etmeyi, şirketlerin kendilerine bırakarak daha yumuşak bir tavır benimsedi.

Sivil toplum kuruluşu Anti Slavery International'dan Chloe Cranston'a göre bu durum daha sıkı yasal düzenlemeler yapmayı taahhhüt eden AB'de değişmek üzere. Ancak Cranston, bu şekilde İngiltere'nin köle işçilik kullanılan "ürünler çöplüğüne" dönüşmesi riskini artırdığı uyarısında da bulundu.

Cranston "İngiltere'deki Modern Kölelik Yasası, maalesef hiç amaca uygun değil" dedi.

İngiltere İş ve ticaret Bakanlığı'ndan bir sözcü ise BBC'ye yaptığı açıklamada "İngiltere'deki hiçbir şirketin tedarik zincirinde köle işçilik olmaması konusunda netiz. Sürekli değerlendirmeler yaparak ve uluslararası alanda küresel çalışma standartlarının iyileştirilmesi için çalışarak, İngiltere'nin tedarik zincirlerindeki köle işçilik ve çevre hasarıyla en iyi nasıl başa çıkabileceği konusundaki tutumumuzu koruyoruz" dedi.

Gazeteci ve gıda avukatı Dario Dongo ise, bulguların daha büyük bir sorunu, "gıdanın gerçek maliyetini" ortaya ifşa ettiğini söylüyor.

"Düşük bir fiyat gördüğümüzde kendimizi sorgulamalıyız. Bunun ardında ne var. Bu ürününn gerçek maliyeti ne? Bunun bedelini kim ödüyor?"