Belarus 'muhalif gazeteciyi gözaltına almak için' yolcu uçağını zorla Minsk'e indirdi

Yunanistan'dan Litvanya'ya giden Ryanair havayolu şirketine ait bir yolcu uçağı Pazar günü Belarus'un başkenti Minsk'e zorunlu iniş yaptı. Uçakta bulunan muhalif gazeteci, Nexta grubunun eski editörü Roman Protasevich, uçak yeniden havalanmadan önce gözaltına alındı.

İnsan hakları savunucuları, uçağın Protasevich'in gözaltına alınması için Minsk'e indiğini söyledi. Belarus medyası ise MiG-19 savaş uçakları eşliğinde rotası değiştirilen yolcu uçağının 'bomba ihbarı nedeniyle' zorunlu iniş yaptığını bildirdi. Uçakta patlayıcı bulunmadı.

Ryanair'e ait uçak Litvanya'nın başkenti Vilnius'a planlanan varış saatinden yaklaşık yedi saat sonra, yerel saatle 21.25'te vardı.

Bazı Avrupa Birliği üyesi ülkeler olayı 'devlet terörü' olarak nitelendirdi.

Litvanya'ya inen uçaktaki yolcular Minsk'te geçirdikleri zamanın 'sakin' olduğunu söyledi ama kendilerine bilgi verilmediğini ifade etti. Bir yolcu Protasevich'in 'çok korkmuş göründüğünü' söyledi ve "Doğrudan gözlerine baktım çok üzgündü" dedi.

AFP'ye konuşan bir diğer yolcu Monika Simkiene de, "İnsanlara döndü ve idam cezasıyla karşı karşıya olduğunu söyledi" dedi.

İngiltere Dışişleri Bakanı Dominic Raab, "tuhaf eylemlerin ciddi sonuçları olabileceği" uyarısında bulundu.

Protasevich'in serbet bırakılması çağrısında bulunan siyasetçiler arasında, geçen sene düzenlenen devlet başkanlığı seçimlerinde Alexander Lukaşenko'ya sandıktan yenik düşen Belarus muhalefet lideri Svetlana Tikhanovskaya da var. Tikhanovskaya, seçimlere hile karıştırıldığını iddia ediyordu.

Geçen yıl Ağustos'ta yeniden devlet başkanı seçilen 66 yaşındaki Lukaşenko, 1994'ten bu yana iktidar koltuğunda. Lukaşenko, seçimlerden sonra muhaliflere karşı baskıları artırdı. Birçok muhalif gözaltına alındı, Tikhanovskaya dahil birçokları da ülkeyi terk etti.

Uçağın rotası nasıl değiştirildi?

FR4978 sefer sayılı uçak Atina'dan Vilnius'a gidiyordu. Uçak, Litvanya sınırına varmadan rotasını doğuya Minsk'e çevirdi. Yunanistan ve Litvanya uçakta 171 yolcu bulunduğunu duyurdu.

Ryanair yazılı açıklamasında 'mürettebatın Belarus (Hava Trafik Kontrol) tarafından olası bir güvenlik tehdidi nedeniyle uyarıldığını ve en yakın havaalanı Minsk'e zorunlu iniş yapma talimatı verildiğini' söyledi.

Flightradar24 adlı uçuş takip internet sitesinin rota seyrine göre ise uçak rotayı değiştirdiği sırada Minsk'e değil Vilnius'a daha yakın bir konumdaydı.

Ryanair, Minsk'te yapılan kontrollerde "ters bir durum tespit edilmediğini" belirtti ve uçağa yerel saatle 20.50'de Minsk'ten havalanması için onay verildiğini ifade etti.

Şirket, "Ryanair ilgili ulusal ve Avrupalı güvenlik kurumlarını bilgilendirdi, Ryanair'in kontrolü dışında gerçekleşen gecikmeden dolayı bütün yolculardan özür dileriz" dedi.

Ryanair açıklamasında muhalif gazeteci Protasevich'ten bahsetmedi.

ANALİZ: James Landale, BBC Diplomasi Muhabiri

Olayın ayrıntılarını henüz tam olarak bilmiyoruz ama sonuçları büyük olabilir.

Havada özgürlüğe karşı soru işaretleri var: Diğer uçuşlar da bu tür olaylara karşı savunmasız kalabilir mi? Bazıları bunu bir saldırı eylemi veya devlet terörü, bir tür insan kaçırma eylemi olarak nitelendirdi. Yolcular nasıl bir tehlikenin içine sürüklendi? Bu emsal alınabilecek bir olay olabilir mi? Uçuşlar Belarus hava sahasından kaçınmalı mı?

Bunlar da uluslararası hukuk soruları: Bu eylem ne kadar yasa dışı sayılıyor? Sonuçları ne olur? İfade özgürlüğüne ilişkin de sorular var: Diğer otoriter rejimlere muhalif kişiler de başlarına benzer bir olayın geleceği korkusunu yaşayacak mı?

Bir de uluslararası diplomasi soruları var. Avrupa genelinde bazı siyasetçiler AB ve Nato'nun harekete geçmesi gerektiğini söyledi. Geçen seneki seçimlere ilişin bazı Batılı devletler meşruiyeti sorgularken, Belarus hükümetine yeni yaptırımlar getirilmesi çağrıları da yapılıyor. Devlet Başkanı Lukaşenko, sıklıkla Avrupa'nın son diktatörü olarak nitelendiriliyor. Unvanları arasına şimdi bir de "korsan" da mı eklenecek?

Protasevich'in gözaltına alındığı haberini ilk olarak Nexta duyurdu. Nexta, uçağın ve içindeki yolcuların arandığını daha sonra Protasevich'in götürüldüğünü bildirdi.

AFP'ye konuşan yolculardan Edvinas Dimsa, "Çığlık atmıyordu ama çok korktuğu belliydi" dedi.

Belarus resmi haber ajansı Belta, uçağın Minsk'e zorunlu iniş talimatının 'bomba ihbarı nedeniyle' doğrudan Lukaşenko tarafından verildiğini söyledi ve uçağa MiG-29 savaş uçağının eşlik etmesi kararının da Lukaşenko'nun onayından geçtiğini duyurdu.

Nasıl tepkiler geldi?

Uçağın Minsk'e zorunlu iniş yapması ve yolcular arasında bulunan muhalif gazeteci Protasvich'in gözaltına alınmasına tepkiler büyüyor.

ABD'nin Belarus Büyükelçisi Julie Fisher, Twitter hesabından paylaştığı mesajda 'Lukaşenko'nun sahte bomba ihbarı ile bir gazetecinin gözaltına alınması için savaş uçağı göndermesinin tehlikeli ve tiksindirici' olduğunu söyledi.

Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel, AB liderlerinin Pazartesi günü zirvede "bu olağandışı olayı görüşeceklerini ve bunun sonuçları olacağını" ifade etti.

Nato Genel Sekreteri Jens Stoltenberg de olayı "ciddi ve tehlikeli" olarak değerlendirdi.

Letonya ve Litvanya, Belarus hava sahasının "tehlikeli" ilan edilmesi çağrısında bulundu, Letonya Dışişleri Bakanı Edgars Rinkevics ise hava sahasının bütün uluslararası uçuşlara kapatılması gerektiğini söyledi.

BM Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO), "kaygı verici" olarak nitelediği zorunlu inişin "Chicago Sözleşmesi'ne aykırı olabileceği" yorumunu yaptı. Chicago Sözleşmesi, hava sahalarının ve uçakların güvenliğini belirleyen kuralları oluşturuyor.

Polonya Başbakanı Mateusz Morawiecki, "Bir sivil yolcu uçağını kaçırmak benzeri görülmemiş bir devlet terörüdür, cezasız kalmamalıdır" dedi.

Protasevich kimdir, Nexta nedir?

Nexta, Telegram kanalından yayın yapan bir medya operasyonu. Grubun Twitter ve YouTube hesapları da var.

Nexta, Belarus'taki seçim döneminde muhalifler için kilit önemdeydi. Kuruluş, seçim sonrasında hükümetin haberlere ve medyaya getirdiği kısıtlamalarda faaliyetlerine devam etti.

Tikhanovskaya, 26 yaşındaki Protasevich'in 2019'da Belarus'tan ayrıldığını ve 2020 devlet başkanlığı seçimlerini Nexta aracılığı ile haberleştirmeye devam ettiğini söyledi. Daha sonra Protasevich hakkında Belarus'ta cezai kovuşturma başlatıldı.

Tikhanovskaya, "terörist olarak değerlendirildiği için" Protasevich'in Belarus'ta idam cezasıyla karşı karşıya olduğunu ifade etti.

Tikhanovskaya, geçen yıl düzenlenen seçimlere hile karıştırıldığını, sandıktan kendisinin birinci çıktığını söylüyordu. Avrupalı liderlerin de desteğini alan Tikhanovskaya, eşi hapis cezasına çarptırıldığı için adaylıktan çekilmek zorunda kaldığı için devlet başkanlığı yarışına girmişti.

Lukaşenko'nun seçimlerde zaferini ilan etmesinden sonra başkent Minsk'te toplanan binlerce kişi aylarca protesto gösterileri düzenledi. Polis sert müdahalelerde bulundu ve binlerce kişi hakkında cezai işlem başlatıldı.