ABD ve Türkiye arasında yeni gerilim hattı Karadeniz mi?

Değer Akal

NATO üyesi üç kıyıdaş ülke Türkiye, Romanya ve Bulgaristan Perşembe günü İstanbul'da Karadeniz'de artan deniz mayınları tehdidiyle mücadele için kısaca "MCM Black Sea" olarak adlandırılan mutabakatı imzaladı. Ancak dikkatler asıl Rusya'nın artan tehditlerine Karadeniz'de uygulanacak yeni bir stratejiyle yanıt vermeye hazırlanan Biden yönetimine çevrilmiş durumda.

ABD Başkanı Joe Biden'ın Aralık sonunda imzaladığı 2024 yılı savunma bütçesine (NDAA) dahil edilen Karadeniz stratejisi, Washington yönetiminin bölgede güvenliğin güçlendirilmesi, ekonomik kalkınmanın teşvik edilmesi ve enerji güvenliğinin güvence altına alınması için yeni bir yol haritası uygulamasını öngörüyor.

ABD'nin eski Avrupa Kara Kuvvetleri Komutanı emekli Korgeneral Ben Hodges'a göre Biden yönetiminin bu hamlesi Karadeniz bölgesi için çok önemli bir dönüm noktası.

DW Türkçe'ye konuşan Hodges, ABD'nin ilk kez resmi olarak Karadeniz bölgesi için bir stratejiye sahip olacağına dikkat çekerek "Nihayet dikkatler, jeostratejik öneme sahip bu bölgeye odaklanacak. Bu gerçekten çok önemli. Henüz yolun başındayız, bu inisiyatif zaman içinde büyüyecek, gelişecek ve olgunlaşacak" dedi.

ABD merkezli düşünce kuruluşu Avrupa Politika Analiz Merkezi'nde (CEPA) Stratejik Araştırmalar Bölümünün başkanlığını yürüten Ben Hodges, "Sadece askeri ya da ekonomik veya diplomatik bir strateji değil, hepsini entegre eden çok daha kapsamlı bir stratejiden söz ediyoruz" diyerek bu sayede hem ABD'nin bölgedeki stratejik çıkarlarının korunacağını hem de bölgedeki NATO müttefikleri ve partnerlerinin destekleneceğini savundu. Hodges aynı zamanda seyrüsefer özgürlüğünün güvence altına alınması için uluslararası hukuka riayet edilmesinin sağlanacağını ve bölgede ekonomik kalkınmanın da teşvik edileceğini belirtti.

"Türkiye ile sorunları aşmadan yeni strateji uygulanamaz"

Geçmişte İzmir'de NATO komutanı olarak görev yapmış olan ve Türkiye'yi yakından tanıyan Ben Hodges'e göre Washington'un yeni Karadeniz stratejisi ABD-Türkiye ilişkilerinde yeni bir sayfa açılmasını da sağlayacak.

"Çok memnuniyet duyuyorum çünkü bu süreç ABD'yi müttefikimiz Türkiye ile daha iyi, daha olgun, daha tutarlı ve istikrarlı bir ilişki kurmaya zorlayacak" görüşünü aktaran Hodges, Washington'un Karadeniz stratejisinin Türkiye ile ilişkileri onarmadan, Ankara ile işbirliği yapmadan, kaygılarını ve çıkarlarını gözetmeden uygulanamayacağını, bu nedenle tarafların görüş ayrılıklarını aşmak zorunda olacaklarını anlattı.

Biden yönetiminin yeni Karadeniz stratejisinin ilk ipuçlarını ABD'nin Avrupa ve Avrasya'dan Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı James O'Brien, Ekim ayı sonunda ABD Senatosu'nun Dış İlişkiler Komitesi'nde yaptığı konuşmada paylaşmıştı.

Karadeniz'in jeostratejik önemine vurgu yapan O'Brien, "Güvenli, müreffeh, toprak bütünlüğüne yönelik tehditlerden ve ekonomik baskılardan arınmış bir Karadeniz bölgesi" hedeflediklerini söyledi.

O'Brien ana hatlarını paylaştığı stratejinin beş ayaklı olduğuna işaret ederken bunları şöyle sıraladı: Bölge ile siyasi ve diplomatik angajmanın artırılması, NATO'nun bölgedeki güçlü varlığının desteklenerek bölgesel güvenlik alanındaki işbirliğinin güçlendirilmesi, Rusya ve Çin'in habis nüfuzuna karşı direnç oluşturarak stratejik altyapı yatırımları ve bölgesel ekonomik işbirliğinin teşvik edilmesi, bölgede enerji güvenliği ve temiz enerjinin teşvik edilmesi, yolsuzlukla mücadele ve dezenformasyona karşı koymaya odaklanarak demokratik direncin güçlendirilmesi.

Ankara'nın ABD'nin stratejisine karşı tutumu ne?

Ancak pek çok vesile ile Montrö Boğazlar Sözleşmesinin aşındırılmasına izin vermeyeceğini söyleyen Türkiye'nin Karadeniz'e kıyısı olan ülkeler dışındaki aktörlerin bölgeye müdahil olmasını istemediği biliniyor. Ankara, Rusya'nın Ukrayna'ya saldırması üzerine Montrö'nün 19'uncu maddesini yürürlüğe sokmuş, Boğazlar'ı sözleşme hükümleri çerçevesinde hem Rusya'nın hem de kıyıdaş olmayan ülkelerin savaş gemilerine kapatmıştı. Son olarak Ankara İngiltere'nin Ukrayna'ya hibe ettiği mayın tarama gemilerinin de Boğazlar'dan geçişine izin verilmeyeceğini açıklamıştı.

NATO üyesi Türkiye'nin Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Ercüment Tatlıoğlu'nun Ekim ayındaki bir konuşmasında "NATO'yu ve Amerika'yı Karadeniz'de istemiyoruz" demesi de geniş yankı bulmuştu. Tatlıoğlu, NATO'nun Karadeniz'de bazı tedbirler almaya çalıştığını söylerken Türkiye'nin zaten Karadeniz'de bütün güvenliği sağladığını ve sağlayacağını kaydetmiş, "Karadeniz'i bir Ortadoğu'ya çevirmesinler" uyarısında bulunmuştu.

Tatlıoğlu'nun bu çıkışını değerlendiren Ben Hodges, "Açıklamasını okudum ve hayal kırıklığına uğradım. Ama bu beni çok da endişelendirmiyor. Çünkü bu, Türkiye'nin pazarlıkları başlatma pozisyonu" dedi. ABD'nin her zaman Montrö'ye saygı gösterdiğini ve göstermeye de devam edeceğini vurgulayan Hodges, yeni Karadeniz stratejisinin Montrö Sözleşmesi'ne bir tehdit oluşturmadığını aktardı.

"NATO'nun Karadeniz'in güvenliğini devralma gibi bir niyeti yok. Biz orada müttefiklerimiz Türkiye, Romanya ve Bulgaristan'a bağımlıyız" diyen Hodges, sözlerini şöyle sürdürdü:

"Ancak Karadeniz Rusya, Romanya ya da Türkiye suları değildir, uluslararası sulardır. Gayet tabii ki seyrüsefer özgürlüğünün güvence altına alınması, müttefiklerimiz ve Ukrayna, Gürcistan ve Moldova gibi dostlarımıza güvence sağlamak için ABD gerekli prosedürlere uyarak Türk Boğazlarından geçme izni alıp Karadeniz'e girmek isteyebilir. ABD'nin de her ülke gibi bölgede iktisadi çıkarlarını gözetme hakkı vardır. Ama bu da herkesin uluslararası hukuka ve sözleşmelere uyması gerektiği anlamına geliyor. ABD de kesinlikle Montrö'ye uyacaktır."

Üçlü işbirliğinde diğer müttefiklere açık kapı bırakıldı

İstanbul'da üç NATO üyesi ülkenin Karadeniz'de deniz mayınları tehdidiyle mücadele için imzaladıkları mutabakatla ilgili olarak taraflarca farklı bilgilerin paylaşılması da soru işaretlerine ve tartışmalara yol açtı.

Türkiye, "Bölgesel Sahiplik İlkesi" uyarınca bu işbirliğinin kıyıdaş ülkelerle sınırlı tutulmasını istiyordu. Ancak Romanya Savunma Bakanlığı imza töreninden bir gün önce yaptığı yazılı açıklamada inisiyatife NATO'nun kıyıdaş ortaklarının yanı sıra NATO Daimi Deniz Görev Grupları ve kıyıdaş olmayan müttefiklerin de katılabileceklerini duyurdu.

Bu açıklama üzerine emekli Tümamiral Yankı Bağcıoğlu, sosyal medyada "Romanya Savunma Bakanlığı internet sitesindeki açıklama yarın imzalanacak mutabakatta yer alırsa: Montrö Sözleşmesi çerçevesindeki duruşumuzdan maalesef tam bir geri adım atmış olacağız" paylaşımını yaptı. Emekli Tümamiral Cem Gürdeniz de "Bu haber eğer gerçekse Türkiye için Karadeniz'de jeopolitik harakiri anlamına gelir" sözleriyle tepki gösterdi.

Bugünkü imza töreninde konuşan Türkiye Savunma Bakanı Yaşar Güler ise konuya açıklık getirdi. İnisiyatifin mutabakatı imzalayan üç kıyıdaş ülke gemilerine açık olacağını söyleyen Güler, mutabakata imza atan ülkeler dışındaki ülkelerin inisiyatife katılıp katılmayacağının ancak üç ülke tarafından oy birliği ile kararlaştırılacağını kaydetti. Güler, "Diğerlerinin mutabık kalınan ve belli alanlardaki katkıları zaman içinde şartlar oluştuğunda mümkün olabilecektir" diyerek de üçüncü ülkelere de açık kapı bırakıldığına işaret etti.

Bulgaristan ve Romanya Türkiye'den farklı düşünüyor

"Karadeniz'in güvenliğini biz sağlarız" diyen Türkiye'nin aksine hem Romanya hem de Bulgaristan, Rusya'nın artan tehditlerinden endişe duyuyor, hem caydırıcılık hem de savunma yetkinliklerinin güçlendirilmesi için NATO'nun Karadeniz'deki varlığını güçlendirmesini istiyor.

Bulgaristan'ın Washington Büyükelçisi Georgi Panayotov Ekim ayında CEPA'nın sorularını yanıtlarken Rusya'nın Moldova ve Gürcistan'a saldırabileceği, NATO üyesi bir kıyıdaş ülkenin toprak bütünlüğünü, egemenliğini ihlal edebileceği endişesini paylaşmış, "Ama 600 gündür kıyıdaş ülkelere ait olmayan NATO gemileri Karadeniz'e girmedi" sözleriyle dolaylı olarak Türkiye'ye sitemini dile getirmişti. Panayotov, NATO'ya kıyıdaş ülkeler Türkiye ve Romanya arasındaki üçlü işbirliğini önemsediklerini ancak bunun bölgede güçlü bir NATO varlığının yerini alamayacağını da sözlerine eklemişti.

Ankara'ya "kendi çıkarları için kullanıyor" eleştirisi

Almanya'daki bazı uzmanlar da benzer endişeleri dile getiriyor. Almanya'nın önde gelen düşünce kuruluşlarından Bilim ve Politika Vakfı (SWP) tarafından yayımlanan Daria Isachenko ile Göran Swistek imzalı analizde, Türkiye için Montrö Sözleşmesinin bir "güç manivelası" olduğu, Ankara'nın Rusya'nın Ukrayna işgali sonrasında bunu daha çok kendi çıkarları için kullandığı, NATO'nun Karadeniz'deki manevra alanını daralttığı bunun da ittifakın caydırıcılık ve savunmasının önemli bir ayağının eksik olmasına yol açtığı kaydediliyor.

NATO'nun Türkiye'nin tutumu nedeniyle daha çok Romanya ve Bulgaristan'a ağırlık verdiğine dikkat çeken uzmanlar, bununla birlikte Türkiye'nin NATO'nun kollektif savunmasının önemli bir parçası olduğunu, "stigmatize edilmemesi" gerektiğini vurguluyorlar.

SWP uzmanları, bu nedenle Türkiye'ye deniz mayınlarını temizleme, ticaret yollarını izleme gibi güvenlik yapılarının inşasında daha fazla sorumluluk verilmesini, bölgesel koordinasyonda liderliği üstlenmesiyle de Türkiye'nin NATO'nun caydırıcılık ve savunma yeteneklerinin güçlendirilmesine daha yakından dahil edilmesinin sağlanabileceğini savunuyorlar. İstanbul'da imzalanan deniz mayınları tehditleriyle mücadele mutabakatı da aslında tam da bunu sağlıyor.

"Türkiye donanması yapmak istediğini söylediği şeyi şimdi yapabilir"

ABD'li Ben Hodges da "Türkiye hep Karadeniz'de 'güvenliği biz sağlayacağız' diyor. Mayın tehditlerine karşı mücadele ve Karadeniz'de uluslararası nakliye için güvenliğin sağlanması işte Türkiye'ye mükemmel bir fırsat sunuyor. Türkiye donanması yapmak istediğini söylediği şeyi yapabilir. Tabii Türkiye bunu gerçekten bir öncelik olarak benimserse, Bulgaristan ve Romanya ile birlikte bunu yapabilme kapasitesine sahipler" diye konuştu.

Türkiye'nin Montrö'yü uygulaması ve Rusya'nın Karadeniz'e savaş gemisi sokmasına izin vermemesini "çok önemli ve iyi bir politika" olarak nitelendiren Hodges, "NATO'nun, ABD'nin Karadeniz'e girip Türkiye'nin aslında yapması gereken bir şeyi yapmak istediği iddiaları saçmalık. Bu nedenle Türk-Amerikan ilişkilerinin daha sağlıklı bir zemine oturtulması artık büyük önem taşıyor. Tabii ki politikalarda görüş ayrılıkları olacaktır. Ama hem Karadeniz'de hem Doğu Akdeniz'de istikrar ve güvenlik için ABD-Türkiye ilişkileri merkezi bir konuma sahip" dedi.

"Erdoğan, Rusya ile yalnız kalmak istemediğinin farkında"

Son aylarda Washington-Ankara hattında güvenin yeniden tesis edilmesine yönelik olarak yoğun bir diplomasi trafiği yaşandığı bir sır değil. Hatta ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı James O'Brien'ın ABD Senatosu'nun Dış İlişkiler Komitesi'nde Karadeniz stratejisinin görüşüldüğü oturumda senatörlerin Türkiye ile ilişkiler hakkında yönelttikleri sorulara verdiği yanıtlar da bu alanda yaşanan değişime ışık tutuyor.

O'Brien senatörlere Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Türkiye ile ilişkiler konusunda yaptığı değerlendirmede, "Cumhurbaşkanı Erdoğan Rusya ile yalnız kalmak istemediğinin çok farkında. İttifakta olmaları ve bizlerle Türkiye sınırlarını çevreleyen bölgelere ve Batı Balkanlara ilişkin bir dizi konuda yakın işbirliği yapmaları Türkiye için hayati önem taşıyor. Bu da bizim Türkiye ile bir çok konuyu halletmemize imkan sağlıyor. Rusya'nın baskısına karşı savunmasız hale gelecekleri ölçüde ileri gittiklerinde aktardığımız kaygılarımızı da dinliyorlar… İyi bir çalışma ilişkimiz var" dedi.