Suriye'deki iç çatışmalarla beraber 2011'de başlayan göç dalgası sonrasında sığınmacılara yönelik en önemli geri gönderme merkezlerinden birisi Gaziantep'te faaliyette.

Aslına bakarsanız, söz konusu merkez 2008'de oluşturulmuştu. Kabul ve barınma merkezi olarak kurulan merkez, ihtiyacın artması ile uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde 2016'da Gaziantep Geri Gönderme Merkezi adıyla çalışmaya başladı.

İçişleri Bakanlığı bünyesindeki Göç İdaresi Başkanlığı'na bağlı görev yapan Gaziantep Geri Gönderme Merkezi'nde 800'den fazla sığınmacı barınıyor.

Sadece sığınmacılar değil elbette, YTS adı verilen yabancı terörist savaşçılar da aynı merkezde geçici olarak kalıyor.

Yabancıların barınması için merkezde 123 oda mevcut. Odaların ortalama büyüklüğü 24 metrekare. Altışar kişi kalacak şekilde oluşturulan odaların hepsinde banyo ve tuvalet var.

Merkezde birer konferans salonu, kantin, anaokulu, mescit, kütüphane, avukat bekleme odası, 9 avukat görüşme odası, 3 yemekhane, 2 kuaför salonu, 5 derslik, bloklar arası havalandırma alanı, kapalı ve açık olmak üzere 2 spor salonu faaliyette. Ayrıca her katta televizyon odası ve sigara içme odası kullanılıyor.

GGGM'de görev yapan personel sayısı toplam 227. Personel içinde Arapça, Urduca, İngilizce ve Farsça bilen 9 tercüman var.

TİHEK'ten habersiz denetim

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK), Gaziantep Geri Gönderme Merkezi'nde (GGGM) "habersiz" denetleme gerçekleştirdi.

Denetleme için merkez yönetimine önceden haber verilmedi.

Denetleme sırasında uzmanlar, merkezde kalan yabancılarla da görüştü. Görüşülenler arasında Türkiye'de yakalanan ve sınır dışı edilmeyi bekleyen yabancı terörist savaşçılar (YTS) yer aldı.

Kurum uzmanları, geçen ağustosta yapılan denetlemeyle ilgili şubatta GGGM hakkında 22 sayfalık özel denetleme raporu hazırladı.

İşte o rapordan bazı bölümleri aktaracağım bugünkü Büyüteç'te.

Önce GGGM'nin genel durumunu özetlemek gerekiyor:

* TİHEK'in denetlemesinin gerçekleştiği günlerde; GGGM'de, Afganistan, Angola, Avustralya, Azerbaycan, Bangladeş, Cezayir, Cibuti, Eritre, Ermenistan, Etiyopya, Fas, Fildişi Sahili, Filistin, Gambiya, Gine, Gine-Bissau, Güney Afrika, Gürcistan, Irak, İran, Kamerun, Katar, Kırgızistan, Kongo, Demokratik Kongo, Lübnan, Mali, Moğolistan, Moritanya, Nijerya, Norveç, Orta Afrika, Özbekistan, Rusya, Senegal, Suriye, Tanzanya, Tunus ve Ürdün olmak üzere 39 farklı uyruktan yabancı vardı.

* Denetleme yapıldığı dönemde; merkezde 812 yabancı konaklıyordu. Konaklayanların, 19'u çocuk, 26'sı kadın, 767'si erkek, 8'i engelli, 2'si 65 yaş üstüydü.

GGGM'de kalış süresi

* Yine aynı dönemde yabancı terörist savaşçı (YTS) şüphelisi 168 yabancı uyruklu GGGM'de barınıyordu.

* Yabancıların merkezde kalış süresi, bulunma gerekçelerine göre değişkenlik gösterdi. Bu süre ortalama 17 gün. Çocukların kalış süresi 13 ile 240 gün arasında, emziren kadınların kalış süresi 14 ile 134 gün arasında değişirken, denetleme döneminde 6 aydan fazla süredir kalan yabancı sayısı ise 87.

* Son bir yıl içinde 2 bin 785 yabancı hakkında sınır dışı kararı alınırken, 997 yabancı gönüllü geri dönüş kapsamında ülkelerine gönderildi.

YTS'lere iki kat tahsis edildi

* Merkezin fiziki imkanlarına göre; kadınlar, erkekler, aileler, engelliler, bulaşıcı hastalığı olanlar ile güvenlik açısından riskli olduğu değerlendirilen kişilerin ayrı bölümlerde konakladığı tespit edildi. Katlar ve oda listeleri incelendiğinde, GGGM'de iki katın YTS şüphelilerine, bir katın ailelere tahsis edildiği, kadınlar, çocuklar ve ailelerin, aile katındaki odalara yerleştirildikleri görüldü.

* TİHEK heyeti, denetleme çerçevesinde Afganistan, Azerbaycan, Cezayir, Filistin, Fransa, Irak, Kamerun, Katar, Kırgızistan, Lübnan, Özbekistan, Rusya, Suriye, Ürdün olmak üzere toplam 14 farklı uyruktan ve farklı yaş gruplarından kadın, erkek, çocukların yanı sıra YTS şüphelileri ile görüştü.

Kötü muamele kamera kayıtlarında!

Denetim yapan TİHEK ekibinin görüştüğü kimi sığınmacılar, merkezdeki sığınmacılarla yaptıkları görüşmelerde "kötü muamele yapan personelin bulunduğu" bilgisine ulaştı.

TİHEK raporuna göre; görüşmelerde yabancıların çoğunluğu personelin kendilerine karşı olan tutum ve davranışlarından memnun olduklarını belirtti.

Ancak, yabancılardan beşi, bir güvenlik görevlisinin kendilerine fiziksel şiddet uygulayarak kötü muamelede bulunduğunu iddia etti. İddialar üzerine yabancılarla daha detaylı bireysel görüşmeler yapan heyet, geçmişe dönük güvenlik kamerası kayıtları inceleyerek iddiaların doğruluğunu ortaya koyan kötü muameleye dair görüntüleri tespit etti.

Tespitler denetleme ekibince tutanak altına alındı.

Gece denetimi

Denetleme heyeti, kötü muamele iddiasında bulunan yabancılara misilleme yapılması ihtimaline karşı gece saatlerinde bir kez daha GGGM'ye gitti.

Bloklar arası havalandırma alanında bulunan yabancılarla görüşüldü. Önceki tespitlere karşın, misilleme ve kötü muameleye dair herhangi bir şikâyet ya da iddia konusu yaşanmadı.

Savcılığa suç duyurusu

Denetleme heyeti, kötü muamele iddiaları kapsamında, kimlikleri tespit edilen personelle ilgili Gaziantep Cumhuriyet Başsavcılığı'na suç duyurusunda bulundu.

Misilleme riskine karşı ziyaret sırasında görüşülen ve kötü muamele iddiasında bulunan yabancıların akıbeti ve idari soruşturma başlatılan personelin durumu resmi yazışma ve diğer yöntemle denetleme heyetince takip edildi.

Bu kapsamda; bir yabancının idari gözetim kararının devam ettiği, ikisinin imza yükümlülüğü verilerek idari gözetiminin sonlandırıldığı, ikisinin ülkelerine gönüllü geri dönüş yaptığı anlaşıldı.

Haklarında disiplin soruşturması başlatılan bir güvenlik görevlisinin iş akdinin feshedildiği, iki güvenlik görevlisinin disiplin cezası ile cezalandırıldığı belirlendi. Kötü muamele iddialarıyla ilgili adli soruşturmanın ise devam ettiği raporda yer aldı.

Mesai dışı saatlerde iç denetim

Raporda, Gaziantep İl Göç İdaresi Müdürlüğü tarafından görevlendirilen il göç uzmanlarının GGGM'de, mesai saatleri dışında habersiz iç denetimler yaptığı bilgisine yer verildi.

Yerel denetimelerde, özel durumu olan barınanların takibinin yapılıp yapılmadığı, personelin görev yerinde bulunup bulunmadığı, kayıtların usulüne uygun tutulup tutulmadığı konularının kontrol edildiği görüldü. Yapılan iç denetimler sonrasında 6 personel hakkında disiplin soruşturması başlatıldığı, 2 personele disiplin cezası verildiği ortaya çıktı.

Farklı din için farklı ibadethane eksikliği

GGGM'de 24 saat sıcak su olanağı bulunurken, yabancılarla yapılan görüşmelerde, sıcak suya erişimde bir sorun yaşanmadığı ancak soğuk suya erişimde sorun yaşandığı belirtildi.

Odalarda ve katların girişinde bulunan çeşmeler kontrol edildiğinde soğuk su vanasından ılık su geldiği, soğuk su akmadığı tespit edildi. Konuyla ilgili GGGM idaresi ile görüşme yapan TİHEK heyeti, "çeşmeden gelen suyun büyük su tankerlerinde depolandığı, özellikle yaz aylarında depolanmış suyun yüksek hava sıcaklığı sebebiyle ısındığı ve çeşmeden ılık aktığı" yanıtını aldı.

Merkezdeki mescite rağmen kadınların odalarında ibadet etmeyi tercih ettiği, mescidin çoğunlukla erkek yabancılar tarafından kullanıldığı, başka din mensuplarının talebi olması halinde onlar için ayrı bir ibadethane düzenlenebileceği GGGM idaresince TİHEK heyetine bildirildi.

"İlgi odası" uygulaması

TİHEK uzmanlarının denetiminde GGGM'de "ilgi odası" adıyla farklı bir uygulamanın yapıldığı tespit edildi.

Merkezde, dört ilgi odası bulunurken, kriz anında yabancıların sakinleşmeleri, kendilerine ve çevrelerine zarar vermelerini önlemek adına ilk olarak bir saat, en fazla 4 saate kadar bu odalarda tutuldukları, bu süre içinde kişinin odadaki kamera aracılığıyla izlendiği belirlendi.

İlgi odalarında yer alan tuvaletin küçük bir bölme ile ayrıldığı ve mahremiyete uygun olarak kamera açısına girmediği görüldü. Ancak, oda ve tuvalet temizliğinin yeterli olmadığı, tuvalet kısmından kötü koku geldiği, duvardaki ve kapıdaki yumuşak malzemenin yabancılar tarafından söküldüğü, odaların zeminin kirli olduğuna raporda yer verildi.

İdareye bu durum iletildiğinde, "henüz ödenek alınmadığı için gerekli tadilatın yapılamadığı, ödenek alındığında tadilatın tamamlanacağı" yanıtı verildi. İlgili kayıtlar incelendiğinde en son mayıs ayında (Mayıs 2022 Y.N.) bir yabancının ilgi odasına alındığı anlaşıldı.

Kayıtlara göre; denetim yapıldığı dönemde, merkezde intihar riski olan 22 kişi bulunuyordu. Son bir yıl içinde 1 kişinin intihar girişiminde bulunduğu, 2019 yılında bir yabancının ası yöntemiyle intihar ettiği, son 5 yıl içinde başka bir ölüm vakasının gerçekleşmediği raporda yer alan diğer bilgilerden.

İstanbul Protokolü tavsiyesi

TİHEK raporunda GGGM yönetimine yönelik tavsiyeler ise şöyle yer aldı:

* Merkezde kötü muamele teşkil edebilecek hususların vuku bulmaması için belirli aralıklarla, özgürlüğünden mahrum bırakılan yabancılarla kötü muameleye maruz kalıp kalmadıklarına dair görüşmeler yapılması, Psiko-sosyal Destek Birimi personelinin yabancılarla gerçekleştirdiği görüşmelerde, bu hususu aydınlatacak şekilde açık uçlu sorular yöneltilmesi,

* Düzenli aralıklarla yabancılara, güvenlik personelinin kendilerine nasıl davrandığının sorulması ve olumsuz bir durum tespit edilirse ilgili personelin uyarılması,

* Çeşmelerden soğuk su akması için gerekli çalışmanın yapılması,

* İlgi odalarının ve içerisindeki tuvaletlerin temizliğinin daha sık yapılması, odaların duvar ve kapılarındaki sökülmüş halde olan yumuşak malzemelerin onarılması,

* Merkeze kabul aşamasında yabancılara genel sağlık taraması yapılması,

* Merkezdeki yabancılardan okul çağında olanların eğitim ve öğretimlerine verimli bir şekilde devam edebilmeleri için matematik gibi temel derslere ilişkin farklı dillerde ders materyallerinin hazırlanmasının değerlendirilmesi,

* Avukat görüşme odalarındaki ve koridordaki pencerelerin açılmaması nedeniyle oda ve koridorların sıcak ve havasız olması sorununu çözmek için pencerelere çelik halatlı pencere emniyet kilidi takılması ya da vasistas pencere haline getirilmesi seçenekleri de göz önünde bulundurularak pencerelerin yeterli havalandırmayı sağlayacak hale getirilmesi,

* Geri gönderme merkezlerinde görev yapan personelin hizmet içi eğitim müfredatına İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı, Aşağılayıcı Muamele veya Cezaların Etkili Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu'nun (İstanbul Protokolü) eklenmesi,

* Mevzuatta özgürlüğünden mahrum bırakılan yabancılara yönelik herhangi bir disiplin prosedürü bulunmadığından bu prosedürleri düzenleyen bir mevzuat oluşturulması.

* * *

Sığınmacılar konusu yakın belki de uzak gelecekte ülkenin en önemli sorunlarından.

Bu çerçevede, Gaziantep'teki geri gönderme merkezinin denetiminde ortaya çıkarılan konular da fazlasıyla ciddi.

Sorunların çözümü için İçişleri Bakanlığı'nın yaklaşımının ne olacağı nasıl olacak, hep birlikte göreceğiz.

Tolga Şardan kimdir? Tolga Şardan, 1988'de yerel yayımlanan Ankara Ulus Gazetesi'nde mesleğe başladı. 1989'dan 2018'e kadar Milliyet gazetesinde polis muhabirliği, Ankara Temsilci Yardımcılığı ve köşe yazarlığı yaptı.  Haber ve yazılarıyla, 1992'den itibaren Çetin Emeç, Muammer Yaşar Bostancı, Abdi İpekçi'nin adını taşıyan gazetecilik ödüllerini aldı. Yanı sıra, haberleri Çağdaş Gazeteciler Derneği ve Türkiye Spor Yazarları Derneği'nce ödüle layık bulundu.  Ayrıca, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti'nce verilen 2021 Yılı Basın Özgürlüğü Ödülü'nün sahibi oldu.  Şardan, 2019'da Doğan Kitap'tan yayımlanan "Komonist Masası'nda Nazım Hikmet" adlı araştırma dalındaki kitabını kaleme aldı.  2019'dan bu yana T24'te çoğunlukla güvenlik konularını ele aldığı Büyüteç adlı köşeyi yazıyor.