Belki hayal kırıklığı olacak ama maalesef oto pilot kendi başına uçağı uçuran bir makine ya da robot değil, pilotun uçağı daha rahat ve kolay uçurmasına yardımcı olan bir bilgisayar sistemidir.
Aynı şekilde tüm uçuşun oto pilotla yapıldığı ve pilotun hiçbir şey yapmadan kokpitte keyif sürdüğü durum da şehir efsanesi. Oto pilot, uçakların planlandığı şekilde uçmasını sağlayan ve sorumlu pilot tarafından sağlıklı çalışıp çalışmadığının sürekli izlendiği bir sistem. Yani pilotla makinenin eşsiz bir iş birliğini gerektiren bir yazılım ve makine. Bazen 18 saati bulabilen uzun uçuşlarda pilotların sürekli olarak uçağı uçurmasının ne kadar yorucu olduğu düşünüldüğünde, uçuşun belli bölümlerinde oto pilotun kullanılması gerçek bir can simidi.
Peki, oto pilot nasıl çalışır?
Konuyu çok tekniğe boğmadan, uçağın yana yatma, sağa sola dönme, alçalma yükselme gibi temel hareketlerini yapmak, uçağın hızını belirlemek üzere gaz kolunu kontrol etmek ve uçağın yerini belirlemek için navigasyon sistemini kullanmak oto pilotun temel fonksiyonları.
Bu temel fonksiyonlardan dolayı günlük dilde oto pilot dediğimiz sistem teknik olarak -Otomatik Uçuş Kontrol Sistemi- İngilizcesi ile Automatic Flight Control System (AFCS) olarak adlandırılıyor.
Uçağın farklı bölgelerine yerleştirmiş sayısız sensör yardımı ile toplanan bilgiler oto pilotun kontrol merkezine iletilir ve burada uçak için planlanmış uçuş verileriyle birlikte işlenir. Bunun sonucunda ortaya çıkan veri uçağa yön vermeyi sağlayan, gövde üzerinde yer alan alçalmaya, yükselmeye, dönmeye ve yan yatmaya yarayan hareketli parçalara komut ileterek uçağın istenen hareketi yapmasını sağlar. Benzer şekilde uçağın hızını belirleyen gaz kolunu da kontrol ederek uçağın istenen hıza gelmesini düzenler.
Artık oto pilot yerine AFCS terimini kullanma hakkımız var. AFCS iki farklı operasyon modunda çalışır: manuel mod ve otomatik mod. Manuel mod kullanılırken, sorumlu pilot uçuş esnasında uçuş bilgisayarına sürekli yeni veriler girerek uçağın yüksekliğinin, hızının, dönüşünün otomatik olarak ayarlanmasını sağlar. Burada girilen temel bilgiler genellikle uçuş sırasında hava kontrol merkezlerinden pilotlara iletilen talimatlara göre oluşur. Otomatik mod kullanılırken ise uçuş planında (uçuşla ilgili olarak uçuş öncesinde yapılan detaylı bir planlama) yer alan veriler uçuş başlamadan önce büyük bir hesap makinesi benzeyen uçuş bilgisayarına girilir. Pilot, oto pilotu aktif hale getirdikten sonra bu bilgiler AFCS tarafından işlenerek uçağa gerekli yönlendirmeleri yapar.
Uçağı ne zaman pilotlar ne zaman oto pilot sistemi uçuruyor?
Herhalde hepimizin en çok merak ettiği soruların başında bu soru geliyor.
İnişler ve kalkışlar temel olarak pilotlar tarafından yapılır. Kalkışların tamamı kesinlikle pilotlar tarafından yapılırken, inişlerin çok büyük bölümü gene pilotlar tarafından yapılmakta. Hava şartlarının ve genel görüş mesafesinin uygun olmadığı durumlarda pilotlar ILS (Instrumental Landing System) sistemlerini kullanarak uçağı oto pilotun indirmesini koordine ederler.
ILS, inilecek havalimanında ve uçakta bulunması gereken bir radar sistemi. Sistem, uçağın gökyüzündeki pozisyonun belirleyerek havalimanı için doğru açılarda ve hizada alçalma, devamında iniş yapılmasını sağlıyor. Sistemin yeterliliğine bağlı olarak, pilotun görüş mesafesinin sıfır olduğu durumlarda bile oto pilot uçağı sorunsuz olarak yere indirebilir.
İniş ve kalkışlarda pilotların aktif olduğunu söyledik. Kalkış sürecini tamamlayan pilot planlanan yüksekliğe ve hıza ulaştıktan sonra oto pilotu aktif hale getirerek kontrol ve gözetleme görevini üstlenir. Hava ve trafik koşullarında beklenmedik bir problem olmadığı sürece bu durum iniş için belli bir yüksekliğe gelene kadar devam eder. Bir aşamadan sonra pilot kontrolü tekrar ele alır ve inişi gerçekleştirir.
Oto pilot aktifken pilotlar ne yapar?
Pilotların kokpitte iş yükleri genellikle çok ağırdır. Oto pilotun temel amacının pilotun iş yükünü azaltmak ve işini kolaylaştırmak olduğunu söylemiştik. Gerekli ayarlamaları yapan pilotun bu aşamada kritik sorumluluğu oto pilotu izlemek ve gereken yönlenmelerin doğru şekilde yapılıp yapılmadığını denetlemektir. Oto pilotun bir makine ve yazılım olduğunu, arıza yapabileceğini göz önüne aldığımızda pilotun gözetim ve denetim fonksiyonu hayatidir.
THY’nin 25/02/2009 tarihinde Amsterdam Schiphol Havalimanına iniş esnasın yaşadığı kaza uçuş kontrol sistemleri ile pilotlar arasındaki eksik koordinasyonun sonucu ortaya çıkmıştır. Uçağın bulunduğu yüksekliği yanlış algılayan bozuk bir yükseklik sensörü, gerçek yükseklikten daha düşük bir irtifa bilgisini komuta merkezine iletmiş, oto pilotun uçağın iniş için hızını azaltmasına sağlayacak şekilde gaz kesmesine sebep olmuştur. Bu durumu geç fark eden uçuş ekibi, uçak yere çok yakın olduğu için zamanında müdahale edemedi ve kaza gerçekleşti.
Tüm uçaklarda oto pilot sistemleri var mı?
Hayır, bunun maliyetli bir bilgisayar olduğunu düşündüğümüzde tüm uçaklarda bu sistem yok. Bizi ilgilendiren bölüm yolcu uçakları ise 20 kişiden fazla yolcu taşıyan uçaklarda bulunması zorunlu.
Pilotsuz uçuşlar ne zaman?
Şu anda insansız hava aracı olarak adlandırılan ve tamamen pilotsuz uçan küçük hava araçları olduğunu biliyoruz. Ancak bu araçlar da gene yerdeki bir kontrol merkezinde görev yapan kişiler tarafından uçurulmakta.
Teknik olarak şu anda veya yakın gelecekte uçakları tamamen bilgisayar tarafından uçurulacak şekilde tasarlamak mümkün olsa bile, ulaşım için kullandığımız yolcu uçakları, yolcuların psikolojik güvenlik hissinden dolayı uzunca bir süre daha pilotlarla uçmaya devam edecekler. Henüz sürücüsüz otomobillerin testlerinin devam ettiğini ve ortaya çıkan hukuki, etik, felsefi önemli sorunları düşündüğümüzde pilotsuz uçak hayali henüz uzak.
