TDK sözlüklerinde sadece olumsuz anlamlarla tanımlanan "Ali" maddesi ve Türk Dil Kurumu ile Kültür Bakanı'na 11 soru

Armağan L. İlker

Türk Dil Kurumu (TDK) çevrimiçi Güncel Türkçe Sözlük'te "özel isim" olarak "Ali" maddesi şöyle düzenlenmiştir. 

Ali 'Çok zorba' anlamında Ali kıran baş kesen, 'bir kimse birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir başkasına vererek işini yürütmek' anlamında Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek deyimlerinde geçen bir söz. (TDK sozluk.gov.tr / Güncel Türkçe Sözlük / Erişim Tarihi: 10 Ekim 2022) 

"Ali", TDK Güncel Türkçe Sözlük'te yalnızca "Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek" deyimi üzerinden tanımlanırken, "Veli" maddesinde bu deyime atıf yapılmış mıdır diye Veli maddesine gidildiğinde orada bu deyime yer verilmediği görülmektedir.  

Çevrimiçi kaynaklarda bir eksiklik veya şüphe olması halinde basılı kaynaklar esas alınır. "Ali"nin TDK Güncel Türkçe Sözlük'te öncelikle "özel isim" olarak tanımlanıp yalnızca olumsuz anlamda kullanılan iki deyimde geçen söz olarak açıklanması, o maddede geçen diğer "özel isim"lerin açıklamasında bu deyimlere yer verilmemesi şüpheli bir durum doğurduğundan basılı TDK Türkçe Sözlük taraması gerekti. 

2019'da yayımlanan TDK Türkçe Sözlük'te (11. Baskı) "Ali" maddesi şöyle yer almaktadır:

"Kurnazca ve haince düzen" anlamında Ali Cengiz oyunu, "çok zorba" anlamında Ali kıran baş kesen, "bir kimse birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir başkasına vererek işini yürütmek" anlamında Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek deyimlerinde geçen bir söz. 

Burada karşımıza bir sorun daha çıkıyor. Çevrimiçi TDK Güncel Türkçe Sözlük ve basılı TDK Türkçe Sözlük "Ali" maddeleri birbirinden farklı. TDK, "Ali"yi, "Ali kıran baş kesen" ve "Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek" deyimleri üzerinden açıklamakla yetinmemiş, basılı kaynağa, olumsuz anlam taşıyan bir deyim daha eklemiştir: Ali Cengiz oyunu.

"Ali"nin yalnızca olumsuz anlam taşıyan deyimlerle tanımlanması

"Ali"ye yüklenen tek karşılık ve sadece olumsuz anlam taşıyan deyimlerle tanımlanması dışında, sözlükbilim ilkelerine de uyulmadan hazırlanan bu madde için önceki baskılar kronolojik olarak izlendiğinde, "özel isim" olarak Ali maddesinin ilk olarak 1988 yılında yayımlanan TDK Türkçe Sözlük 8. Baskı'da ve "Ali Cengiz oyunu" deyimini kapsayarak düzenlendiği görülmektedir:

Ali is. Ar. Kişi adı olarak aşağıdaki deyimlerde geçer: Ali Cengiz oyunu "kurnazca ve haince düzen" anlamında kullanılır. Ali kıran baş kesen çok zorba: "O kadar kızın içinde Ali kıran baş kesen olmuş…" Tarık Dursun K. Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek (bir kimsenin) birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir başkasına vererek işini yürütmek.

Ancak bir önceki TDK Türkçe Sözlük'te (1983/7. Baskı) "özel isim" olarak "Ali" maddesi yer almamaktadır.

1983/7. Baskı TDK Türkçe Sözlük'te ilgili sayfada madde sıralaması şöyledir:

Burada başka bir konu daha dikkat çekmektedir. 1983/7. Baskı'da ayrı ayrı yer alan "alikıran" ve "alicengiz" deyimleri, 1988/8. Baskı'da madde olarak yer almamıştır.

1983 ve 1988 baskıları karşılaştırıldığında görülüyor ki TDK, 1983/7. Baskı'da madde olarak yer alan "alikıran" ve "alicengiz" deyimlerini 1988/8. Baskı'da kaldırmış ve sözlüğe "özel isim" olarak "Ali" maddesini ekleyerek bu iki olumsuz anlamda kullanılan deyimi "Ali" maddesinde "Ali" karşılığı olarak tanımlamıştır.

TDK, "Ali" maddesinde "Ali"nin yer aldığı ya da temsil ettiği başka bir anlama ve çağrışıma yer vermediği gibi, "Ali"ye "Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek deyimlerinde geçen bir söz" olarak atıf yaptığı deyime "Veli" maddesinde herhangi bir atıf yapmamıştır. 

TDK, "Ali" için atıf yaptığı "Ali Cengiz oyunu" deyiminde geçen "Ali" için madde açtığı halde "Cengiz" için madde açmamıştır.

TDK, olumsuz anlamda kullanılan üç deyimde geçen üç isimden (Ali, Veli, Cengiz) yalnızca "Ali"yi seçip ona madde açmış ve bu üç deyimin taşıdığı olumsuz anlamı "Ali"ye yüklemiştir.

Buraya kadar TDK 1988/8. Baskı'da ilk defa yer verilen "Ali" maddesinin sözlükbilim ilkeleri yok sayılarak hazırlandığı, bu tercihin bilimsel etik kurallara uymadığı görülmektedir. Buna rağmen TDK tarafından 1988'de yalnızca olumsuz örneklerde geçen "özel isim" olarak düzenlenen "Ali" maddesi günümüze kadar basılı TDK Türkçe Sözlük'te ve çevrimiçi baskısında korunmuştur.

1988 ve 2019 baskılarında "Ali" maddeleri arasındaki fark

TDK'nın sözlükbilim ilkelerine aykırı bir yöntemle 1988/8. Baskı Türkçe Sözlük'te ilk defa tanımladığı "özel isim" olarak "Ali" maddesi, 2019/11. Baskı'da korunmakla kalınmamış, "Ali"ye yüklenen olumsuzluk anlamı daha da güçlendirilerek maddede değişiklik yapılmış, en ağır tanım doğrudan madde başına çekilmiştir.

1988 ve 2019 yılı basılı TDK Türkçe Sözlük "Ali" maddesi arasındaki fark aşağıda görülebilir:
(1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük/Ali Maddesi) 

Kişi adı olarak aşağıdaki deyimlerde geçer. Ali Cengiz oyunu "kurnazca ve haince düzen" anlamında kullanılır. Ali kıran baş kesen çok zorba: "O kadar kızın içinde Ali kıran baş kesen olmuş…" Tarık Dursun K. Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek (bir kimsenin) birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir başkasına vererek işini yürütmek.

2019/11. Baskı TDK Türkçe Sözlük/Ali Maddesi:

Ali "Kurnazca ve haince düzen" anlamında Ali Cengiz oyunu, "çok zorba" anlamında Ali kıran baş kesen, "bir kimse birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir başkasına vererek işini yürütmek" anlamında Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek deyimlerinde geçen bir söz. 

2019/11. Baskı'da "Ali" maddesinde değişiklik yapıldığı göz önüne alındığında 1988/8. Baskı'da tanımlanan ve günümüze kadar aynı anlamda korunan "Ali" maddesinin sehven kaldığı düşünülemez; çünkü TDK, 1988/8. Baskı'da bilimsel bakış ve tanımlamadan uzak, sözlükbilim ve bilimde etik ilkelerine aykırı düzenlenen bir maddeyi tashih etmek, düzeltmek yerine 31 yıl sonraki baskısında bu maddenin olumsuzluk şiddetini daha da görünür kılacak şekilde, "Kurnazca ve haince düzen" tanımını başa alarak "Ali" maddesini güncellemeye gitmiştir.

TDK 1988/8. Baskı ve 2019/11. Baskı sözlük çalışmasının ortak üyeleri

1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük'te "özel isim" olarak "Ali" maddesine ilk defa yer veren TDK Sözlük Bilim ve Uygulama Kolu Heyeti'nin o dönemdeki başkanı Prof. Dr. Hasan Eren'dir. 1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük çalışmasında Prof. Dr. Hasan Eren dışında heyette yer alan diğer dört üye, Doç. Dr. Nevzat Gözaydın, Doç. Dr. İsmail Parlatır, Prof. Dr. Talat Tekin ve Doç. Dr. Hamza Zülfikâr'dır. Bu üyelerden Nevzat Gözaydın, İsmail Parlatır ve Hamza Zülfikâr, 2019/11. Baskı TDK Türkçe Sözlük Çalışma Grubu'nda da yer almışlardır.

"ali kıran baş kesen"de "Ali" nerede?

TDK "Ali" maddesinin açıklamasında "Ali kıran" olarak yer verilen, 1983/7. Baskı'da yer alan "alikıran başkesen" ve "alicengiz oyunu" deyimlerinde geçen "ali"nin "özel isim" olduğu düşüncesiyle "Ali" maddesini tanımlasa da Yrd. Doç. Dr. Seyfullah Türkmen, 2009 yılında yayımladığı "Atasözleri ve Deyimlerde Yaşayan Kişi Adları" başlıklı makalesinde "özel isim" olarak "Ali"nin yer aldığı ve TDK'nın 1988'den bugüne kadar "Ali" karşılığı olarak verdiği "Ali Kıran"daki "ali"nin şahıs adıyla ilgisinin olmadığını belirtmektedir. Türkmen, "ali kıran baş kesen" deyimindeki "ali"nin "Dalı kıran baş keser" sözünün konuşma dilinden günümüze gelmiş bir "galat", yanlışlık olduğunu iddia etmektedir.

Bkz. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/54677

"al-i Cengiz" nasıl "Ali Cengiz" oldu? 

Türkmen aynı makalesinde, Kubbealtı Sözlüğü yazarı Ayverdi'ye atıf yaparak "Ali Cengiz oyunu" deyimindeki "Ali"nin "özel isim" değil, "aile, soy" anlamına gelen "āl" olduğunu, "āl-i Cengiz"in de "Cengiz'in soyu" anlamına geldiğini belirtmekyedir.

Bkz. Kubbealtı Lügatı, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İlhan Ayverdi, 2011 

TDK'nın, yalnızca üç deyimde geçen söz olarak tanımladığı "özel isim" "Ali" maddesi düzenlemesinden yıllar önce Ferit Devellioğlu'nun "özel isim" olarak tanımladığı "Ali", Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat'te şöyle yer almaktadır:

Alî: Ebû-Tâlib'in oğlu ve peygamberimizin dâmâdı ve amcazâdesi, dördüncü halife.

Bu durumda…

1. TDK "alikıran başkesen" ve "alicengiz oyunu" maddelerinden "ali"yi çekerek "özel isim" "Ali" maddesi yaratmış, sözlükten madde olarak çıkardığı bu iki deyimi "Ali" maddesinin karşılığı olarak tanımlamıştır; sonraki yıllarda buna "Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye" deyimini eklemiştir.
2. TDK, 1983/7. Baskı Türkçe Sözlük'te yer alan "alikıran" ve "alicengiz" maddelerini 1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük'ten çıkarmıştır.
3. TDK, "alikıran" ve "alicengiz" maddelerinde geçen "ali"ye, "özel isim" sayarak madde açmış, aynı deyimlerde geçen diğer özel isimlerden "Cengiz"e madde açmamıştır.
4. TDK, "Ali" için atıf yaptığı "Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek" deyiminde geçen "Veli"den "Veli" maddesinde söz etmemiştir.
5. TDK, 1983/7. Baskı'da yer alan "alikıran başkesen" ve "alicengiz oyunu" maddelerini kaldırıp 1988/8. Baskı Türkçe Sözlük'te bu iki deyimi "Ali" maddesine karşılık olarak tanımlayan sözlük heyetinde yer alan üç kişi, "Ali" maddesini güncelleyen 2019/11. Baskı TDK Türkçe Sözlük Çalışma Grubu'nda da görev almıştır.

TDK'ya Sorular:

1. TDK sözlük kolu çalışması gereği sözlükte yeni bir maddeye yer vermek için önce o maddenin önerilmesi gerekmektedir. TDK, "Ali" maddesi TDK Türkçe Sözlük'e ne zaman, kim tarafından önerilmiştir? "Ali" maddesinin bu şekilde kabul edilmesinin gerekçeleri kayıtlarınızda nasıl yer almaktadır?
2. TDK, 1988/8. Baskı'da "özel isim" olarak açtığı "Ali" maddesinde "Ali"nin anlamını neden yalnızca olumsuz anlam taşıyan "alikıran baş kesen" ve "alicengiz oyunu" deyimleriyle açıklamıştır? 
3. TDK, 1988/8. Baskı'da "alikıran" ve alicengiz" maddelerini sözlükten neden kaldırmıştır? TDK kayıtlarında, bu maddelerin kaldırılmasının önerilme ve kabul edilme gerekçeleri nelerdir?
4. TDK, 1983/7. Baskı'da madde olarak baş harfleri küçük yazılan "alikıran" ve "alicengiz" deyimlerindeki "ali"nin "özel isim" olduğuna hangi dilbilimsel yöntemi kullanarak karar vermiştir?
5. TDK, içinde "özel isim" olarak "Ali" geçtiğini öne sürerek örnek verdiği "alikıran" ve "alicengiz" maddelerinde geçen "özel isim" (Ali) için madde açtığı halde neden aynı deyimlerde geçen diğer "özel isim" "Cengiz"e sözlükte madde açmamıştır?
6. TDK, "Ali" için atıf yaptığı "Ali'nin külahını Veli'ye, Veli'nin külahını Ali'ye giydirmek" deyiminde geçen "Veli"den "Veli" maddesinde neden söz etmemiştir?
7. TDK "Ali" maddesinin, 2019/11. Baskı TDK Türkçe Sözlük'te ve çevrimiçinde bugünkü haliyle değiştirilmesi ne zaman, kim tarafından önerilmiştir? "Ali" maddesinin bu şekilde kabul edilmesinin gerekçeleri kayıtlarınızda nasıl yer almaktadır?
8. TDK, 1988 Türkçe Sözlük'te düzenlenen ve sonraki baskılarında günümüze kadar devam ettirilen, yalnızca olumsuz anlamdaki üç deyimle tanımlanan "Ali" maddesinin, bir sözlük çalışması kapsamında dilbilim, sözlükbilim ve bilimsel etik ilkelerine uygun, eksiksiz, doğru ve kapsayıcı tanımlandığına inanıyor mu?
9. TDK, içinde "Ali" geçen ve "kurnazca ve haince düzen", "zorba" anlamına gelen iki deyimi sözlükten kaldırıp "Ali" maddesinin tek karşılığı olarak tanımlamayı, buna "işini insanları kandırarak yürüten" anlamında kullanılan başka bir deyimi eklemeyi, "Ali"yi sözlüklerinde yalnızca olumsuz anlamda tanımlayarak güncellemeyi nefret dili sayıyor mu? 
10. TDK, okuma yazma öğrendikten sonra, anlamını öğrenmek için TDK Türkçe Sözlük'e bakıp adının yalnızca "çok zorba", "kurnazca ve haince düzen", "işini insanları kandırarak yürüten" anlamında tanımlandığını gören 7 yaşındaki Ali'ye ne söylemek ister?

T.C. Kültür ve Turizm Bakanı'na soru:

TDK Türkçe Sözlük'te "özel isim" olarak düzenlenen "Ali" maddesinin yalnızca olumsuz anlam taşıyan üç deyimle tanımlanması hakkında ne düşünüyorsunuz?

Hatırlatma: Türk Dil Kurumu (TDK), bugün Kültür ve Turizm Bakanlığı'na bağlıdır. TDK, 2018'de Cumhurbaşkanlığı tarafından çıkarılan 664 sayılı KHK'de yapılan yeni bir düzenlemeyle ve 2018/1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile Kültür ve Turizm Bakanlığı'na bağlanmıştır.

---

---

KAYNAKLAR

tdk.gov.tr

sozluk.gov.tr

TDK Türkçe Sözlük 1983/7. Baskı

TDK Türkçe Sözlük 1988/8. Baskı

TDK Türkçe Sözlük 1998/9. Baskı

TDK Türkçe Sözlük 2005/10. Baskı

TDK Türkçe Sözlük 2019/11. Baskı

Ferit Devellioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 1984/6. Baskı

Kubbealtı Lugatı, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2011/2. Baskı

islamansiklopedisi.org.tr

dergipark.org.tr

dildernegi.org.tr

ayk.gov.tr

ktb.gov.tr

resmigazete.gov.tr