Mahfi Eğilmez
Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak artış göstermesi demektir. Bu tanıma göre enflasyondan söz edebilmek için iki önemli unsur gerekiyor: (1) Fiyatların değil fiyatlar genel düzeyinin artması gerekiyor. (2) Bu artışın sürekli olması gerekiyor. Diyelim ki bir ay içinde domatesin, biberin ve beyaz peynirin fiyatları arttı. Bu artış enflasyon değil fiyat artışıdır. Bunun enflasyon olarak tanımlanabilmesi için içinde bulunduğu sepetin toplamında bir artış olması gerekir. Diyelim ki sepetimizde her birine eşit ağırlık verdiğimiz 100 çeşit mal var. Bu malların yarısının fiyatı artmış yarısının fiyatı düşmüş ve sonuçta sepete ödediğimiz para bir önceki aya göre değişmemişse enflasyondan söz edemeyiz. Olsa olsa bazı malların fiyatlarının arttığından bazılarının düştüğünden söz edebiliriz. Diyelim ki sepetimizdeki malların fiyatları toplam olarak o ay içinde bir önceki aya göre yüzde 10 arttı ve bu artış sonraki aylarda devam etmeyerek o düzeyde kaldı. Buna da enflasyon diyemeyiz bu da sadece fiyat artışıdır çünkü sürekliliği yoktur.
Yukarıda sözünü ettiğim tanımlar dikkatten kaçırıldığı zaman enflasyonla fiyat artışı ve hayat pahalılığı birbirine karıştırılır. İstanbul ile Tokyo’yu karşılaştıralım. Birçok mal Tokyo’ya dışarıdan gelir ve aracı komisyonları, ithal vergileri, dağıtım, taşıma gibi nedenlerle fiyatları yüksektir. Öte yandan Tokyo’da yerleşim için uygun alan kısıtlıdır ve o nedenle kiralar, konut fiyatları İstanbul’a göre yüksektir. Buna karşılık fiyatlar aydan aya fazla bir artış göstermemektedir. İstanbul’da ise fiyatlar ve kiralar Tokyo’ya göre düşük olmakla birlikte fiyatlar ayda aya artış göstermektedir. Bu durumda Tokyo’da hayat İstanbul’dan pahalıdır ama enflasyon İstanbul’dan düşüktür..
Enflasyon iki farklı endeksle hesaplanır: (1) Üretici fiyatları aşamasında derlenen fiyatlarla hesaplanan endekse üretici fiyatları endeksi (ÜFE) denir. (2) Tüketiciye nihai satış aşamasında derlenen fiyatlar üzerinden hesaplanan endekse tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) denir.
Tüketici aşamasında enflasyon, mal ve hizmetlerden oluşan bir sepetin aydan aya fiyatındaki değişimin ölçülmesiyle hesaplanır. Bu sepeti oluşturmak için iki tür veriye ihtiyaç vardır: (1) Mal ve hizmetlerin fiyatları. (2) Hanehalklarının bütçelerinde bu sepetteki mal ve hizmetlerin tuttuğu ağırlıklar.
Mal ve hizmet fiyatlarının derlenmesi ve sepet içindeki ağırlıkları
TÜFE endeksinde yurtiçinde mal ve hizmet tüketmek amacıyla yapılan, bütün nihai parasal tüketim harcamaları esas alınır. Endekste bütün il merkezleri ve 74 ilçede her ay 444 ürün kategorisinde yer alan 1169 adet ürün çeşidinin fiyatı 27500 işyeri ve 4176 konuttan derlenir. Taze sebze ve meyveler, petrol ve seçilmiş 15 gıda ürününün fiyatı haftada 1 kez, diğer ürünlerin fiyatı ayda 2 kez, kiralar ayda 1 kez derlenir.
Hanehalkı bütçelerindeki ağırlıkların saptanması
Türkiye çapında seçilmiş 13.248 hanehalkına yılda üç kez hangi mal ve hizmetleri hangi ağırlıkla kullandıkları anket uygulamasıyla sorularak (hane halkı bütçe anketi) ve diğer bazı anket ve bilgiler kullanılarak hanehalklarının bütçelerinde yer alan mallar ve hizmetlerin neler olduğu ve bunların bütçelerinde ne kadar ağırlık tuttuğu belirlenir. Bu durumda yılda 39.774 kez hanehalklarından veri derlemesi yapılmış olur. Bu veri derlemesiyle belirlenen mal ve hizmetler ve bunların hanehalkı bütçelerinde yer alan ortalama ağırlıklarıyla bir sepet oluşturulur. Bu sepete giren mal ve hizmetler ve bunların ağırlıkları yukarıda değindiğim anketelere dayalı olarak her yıl yenilenir.
Sepetteki ağırlıklar
TÜİK tarafından yapılan anketler ve belirlemeler sonucunda hanehalklarının gıda maddeleri ve alkolsüz içecek grubu için aylık gelirlerini ana harcama grupları olarak ortalama aşağıdaki tabloda yer verilen ağırlıklar çerçevesinde harcadıkları belirlenmiş durumdadır (2012 yılı için yapılan hesaplamalar. Kaynak: TÜİK.)
Bu ana kategorilerin altında toplam olarak 1169 adet mal ve hizmet yer almakta ve her birinin o ana grup içinde bir ağırlığı bulunmaktadır. Bir örnek vermek gerekirse hanehalklarının gelirlerinin ortalama yüzde 26,2’sini gıda ve alkolsüz içeceklere harcadıkları, bu kategoride yer alan beyaz peynir için de aile gelirlerinin yüzde 0,8836’sınıu harcadıkları saptanmıştır. Beyaz peynirin fiyatı ay içinde değişiklik gösterdiği için 4 kez farklı günlerde derlenmektedir. Her bir derlemede bulunan fiyat, sepetteki ağırlık oranı olan 0,8836 ile çarpılarak en sonunda ortaya çıkan dört ağırlıklı fiyatın ortalaması alınmakta ve beyaz peynirin o ay içindeki ortalama fiyatı hesaplanmaktadır. Beyaz peynir için verdiğimiz örnek endekse giren diğer mallar için de yapılır ve her bir mal ve hizmetin o ay içindeki ortalama ağırlıklı fiyatı hesaplanır.
Türkiye’de TÜFE endeksinin baz yılı 2003 yılıdır (2003 = 100.) Sonraki aylarda ve yıllarda hesaplanan TÜFE endeksi ile bu endeks karşılaştırılarak enflasyonun ne kadar arttığı ölçülmektedir.
TÜİK’in açıkladığı verilere göre Ağustos 2012’de Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) 205,4 olmuş bulunuyor. Yani sepeti oluşturan mal ve hizmetlerin yukarıda sözünü ettiğimiz ağırlıklarla çarpılması sonucu Ağustos ayında ulaşılan endeks sayısı 205,43’tür. Endeks Temmuz ayında 204,29 idi. Bu durumda TÜFE ya da tüketici enflasyonu Ağustos ayında yüzde 0.56 oranında artmış durumdadır. Bir yıl önce endeks sayısı 188,67 idi. Bu durumda 12 aylık tüketici enflasyonu yüzde 8,88’dir.
İktisatçılar için ek: Endeksin güncellenmesi (Kaynak: TÜİK)
Madde sepetlerinin ve ağırlıklarının güncellemesi her yılın sonunda yapılmakta ve zincirleme Laspeyres formülü ile seri devam ettirilmektedir. Her yil Aralık ayı itibariyle, yeni maddeler endekse dahil edilmekte ya da önemini kaybeden maddeler endeksten çıkarılmakta ve yeni ağırlıklar endeks hesabında kullanılmaktadır. Cari fiyatların, “yeni fiyat referans dönemi (Po)” olan bir önceki Aralık ayının fiyatlarına bölünmesiyle, endeks hesaplanmakta ve Aralık ayı endeksi ile çarpılarak zincirleme işlemi yapılmaktadır.
I=w * (Pi / Po)
I : endeks
Pi : cari ay fiyatı
w : ağırlık
Po: temel yıl fiyatı
It=wi * (Pit / PAralik(t-1)) * IAralik(t-1)
wi : yeni ağırlık
t : zaman
Madde çeşidi fiyatları geometrik ortalama ile hesaplanmaktadır.
Ayrıntıları merak edenler için not:
Pek çok kişi sepetteki ana mal ve hizmet gruplarında neler olduğunu merak ediyor. Eskiden kalmış "işe yaramaz şeylerin doldurulduğu sepet" şeklinde bir şehir efsanesi var. Bu efsanenin etkisiyle olsa gerek çoğu kişi bu sepetin enflasyonu ölçemediğini düşünüyor. Bu konuda uzun uzun yorum yapmak yerine sepeti oluşturan mal ve hizmetleri ve bunların sepetteki ağırlıklarını içeren TÜİK açıklamasını burada referans olarak vereyim ayrıntıları merak edenler ya da bu sepetin içindeki mal ve hizmetler ve bunların sepetteki ağırlıkları konusunda kuşkusu olanlar inceleyip kendi kararlarını kendileri versinler: http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/Duyuru_120202-1.pdf
Bu yazı www.mahfiegilmez.com blog sayfasından alınmıştır.
