Krizin Türkiye’deki yansımaları son aylarda tavan yaptı

ABD'de 2007'nin ortalarında başlayan finansal kriz, 2008'de tüm dünyaya yayılırken, Türkiye'de ise bu krizin yansımaları özellikle yılın son aylarında reel sektör üzerinde belirginleşmeye başladı.

İç ve dış piyasalardaki daralmadan olumsuz etkilenen Türkiye ekonomisi, yılı büyüme hızında yavaşlama, yüksek cari açık ile otomotiv ve tekstil gibi bazı iş kollarında görülen işten çıkarmalarla kapatmaya hazırlanıyor.

Küresel krizin etkisiyle yavaşlayan Türkiye ekonomisi, 2008'in 3. çeyreğinde yüzde 0,5, 9 aylık dönemde de yüzde 3 büyüdü.

2008'in 3. çeyreğinde yüzde 0,5 düzeyinde gerçekleşen büyüme hızı, 27 çeyrektir üst üste büyüyen Türkiye ekonomisinde kaydedilen en düşük büyüme oranı oldu.

Enflasyon bu yıl içinde yeniden çift haneli rakamlara tırmandı. Ancak durgunluk fiyat artışlarına da yansıdı ve enflasyonu aşağı çekti.

Dış pazardaki talebin yavaşlamasıyla birlikte ihracat hız keserken, büyümedeki yavaşlamanın yüksek seyreden cari açığı bir miktar daraltması bekleniyor.

Enflasyon

Verilere göre, 2008 yılının ikinci üç ayından itibaren yıllık bazda yeniden iki haneli rakamlarda seyretmeye başlayan enflasyon, piyasalardaki durgunluğun etkisiyle son aylarda düşüş eğilimine girdi. Enflasyon Kasım ayında üretici fiyatlarında yüzde 0,03 gerilerken, tüketici fiyatlarındaki artış oranı da yüzde 0,83'de kaldı.

Bu yıl Kasım ayında yıllık bazda ÜFE'de yüzde 12,25, TÜFE'de yüzde 10,76 artış kaydedildi. Geçen yıl Kasım ayında bu rakamlar sırasıyla yüzde 5,65 ve yüzde 8,39 idi.

Enflasyon, 2007 yılında ise ÜFE'de yüzde 5,94, tüketicide ise yüzde 8,39 olmuştu. Enflasyon 2004 yılı içinde ÜFE'de 27 yıl 11 ay, TÜFE'de ise 32 yıl aradan sonra tek haneli rakamlara inmişti.

Büyüme hızı

Küresel krizin etkisiyle yavaşlayan Türkiye ekonomisi, bu yıl üçüncü çeyrekte yüzde 0,5, yılın 9 ayında ise yüzde 3,0 büyüdü.

Böylece 2002 yılının ilk çeyreğinde başlayan aralıksız büyüme, 2008'in üçüncü çeyreğinde önemli ölçüde hız keserek ''27 çeyrektir'' kaydedilen en düşük oranda gerçekleşti.

Büyüme hızı 2002'de yüzde 7,9, 2003'de 5,9, 2004'de yüzde 9,9, 2005'de yüzde 7,6, 2006'da da yüzde 6,9, 2007'de yüzde 4,6 olmuştu. Ayrıca bu yılın ilk çeyreğinde yüzde 6,7, ikinci çeyreğinde ise yüzde 2,3'lük büyüme sağlanmıştı.

Sektörel bazda bakıldığında 2008 yılının 9 ayında en yüksek büyüme hızı yüzde 8,4 ile mali kuruluşlarda yaşanırken, imalat sanayi yüzde 3,2, ticaret yüzde 3,6, tarım yüzde 0,7 büyüdü, inşaatta yüzde 1,1, eğitimde yüzde 1,7 küçülme görüldü.

TÜİK verilerine göre, gayrı safi milli hasıla (GSMH) cari fiyatlarla yılın üçüncü çeyreğinde 266 milyar 474 milyon YTL, 9 ayında da 731 milyar 277 milyon YTL oldu.
Geçen yıl GSMH cari fiyatlarla 853 milyar 636 milyon YTL olmuştu.

İstihdam

İşsizlik oranı ise bu yıl eylül ayı itibarıyla yüzde 9,8 oldu. İşsizlik oranı bu yıl ocakta yüzde 11,3, şubatta 11,6, martta 10,7, nisanda yüzde 9,6, mayısta yüzde 8,9, haziranda yüzde 9,0, temmuzda yüzde 9,4, ağustosta yüzde 9,8 idi.

Bu yıl eylül ayında toplam istihdam 22 milyon 213 bin kişi, işsiz sayısı 2 milyon 548 bin kişi olarak açıklandı.

Geçen yılın aynı ayında ise işsizlik oranı yüzde 9,3, toplam istihdam 21 milyon 882 bin kişi, işsiz sayısı 2 milyon 253 bin kişi olarak belirlenmişti. İşsizlik oranı geçen yıl sonu itibariyle yüzde 9,9 olmuştu.

Sanayi üretimi

Sanayi üretiminde geçen yılın ocak-ekim döneminde yüzde 5,8 oranında artış görülürken, bu yıl aynı dönemde bu oran yüzde 1,4'e kadar geriledi.

2008 yılının 10 ayındaki üretim artışı, madencilik sektöründe yüzde 7,9, imalat sanayinde yüzde 0,7, elektrik, gaz ve su sektöründe yüzde 5,4 oldu.

Geçen yılın tamamında toplam sanayi üretimi yüzde 5,8 oranında artarken, madencilik sektöründe yüzde 12,0 elektrik, gaz ve su sektöründe yüzde 9,6, imalat sanayinde yüzde 5,0 üretim artışı kaydedildi.

Öte yandan imalat sanayinde kapasite kullanım oranı, bu yıl kasım ayında yüzde 72,9'a geriledi. 2007 yılı kasım ayında yüzde 82,6 olan üretim değeri ağırlıklı kapasite kullanımı, bu yılın aynı ayında 9,7 puan azaldı.

Bu yıl söz konusu ayda imalat sanayinde kapasite kullanım oranı devlet sektöründe yüzde 75,3, özel sektörde ise yüzde 72,5 oldu.

Bu arada tam kapasite çalışılamamasında, iç pazarda talep yetersizliği yüzde 48,3 ve dış pazarda talep yetersizliği yüzde 27,8 oranında etkili oldu. Mali imkansızlık yüzde 3,8, yerli mallarda ham madde yetersizliği yüzde 3,3 ve ithal mallarda ham madde yetersizliği yüzde 2,2, işçilerle ilgili meseleler yüzde 1,5 oranında etkiledi.

10 ayda bütçe açığı 4,9 milyar YTL

Merkezi yönetim bütçesi 2008 yılı ocak-ekim döneminde 4 milyar 887 milyon YTL açık verdi. Bütçe, geçen yılın aynı döneminde 12 milyar 275 milyon YTL açık vermişti.

Bu yıl 10 ayda merkezi yönetim bütçe giderleri 180 milyar 655 milyon YTL, merkezi yönetim bütçe gelirleri 175 milyar 768 milyon YTL, faiz dışı fazla ise 38 milyar 464 milyon YTL olarak gerçekleşti.

Geçen yılın tamamında bütçe giderleri 204 milyar 68 milyon YTL, bütçe gelirleri 190 milyar 360 milyon YTL ve bütçe açığı 13 milyar 708 milyon YTL düzeyinde olmuştu. 2007 yılında faiz dışı fazla ise 35 milyar YTL idi.

Öte yandan, 2008 yıl sonu itibariyle merkezi yönetim bütçe giderlerinin 229,5 milyar YTL, bütçe gelirlerinin 215,4 milyar YTL, bütçe açığının 14,1 milyar YTL, faiz dışı fazlanın ise 40,4 milyar YTL düzeyinde gerçekleşeceği tahmin ediliyor.

İhracat 114,9 milyar doların üzerinde

2008 yılı ocak-ekim döneminde ihracat 114 milyar 963 milyon dolar, ithalat 178 milyar 408 milyon dolar, dış ticaret açığı 63 milyar 445 milyon dolar, ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 64,4 düzeyinde gerçekleşti.

İhracatçı birlikleri kayıtlarına göre ise bu yıl ocak-kasım döneminde ihracat 120 milyar 459 milyon dolara yükseldi. Kasım sonu itibariyle son bir yıllık ihracat da 129 milyar 939,7 milyon dolara ulaştı.

2007 yılının tamamında ise 107 milyar 154 milyon dolar ihracat, 169 milyar 987 milyon dolar ithalat yapılmış, dış ticaret açığı 62 milyar 833 milyon dolar, ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 63 olmuştu.

Ödemeler dengesi

Merkez Bankası'nın açıkladığı ödemeler dengesi bilançosuna göre bu yıl ocak-eylül döneminde cari açık 35 milyar 362 milyon dolara ulaştı. Geçen yıl aynı dönemde, cari açık 26 milyar 74 milyon dolar idi.

Geçen yılın sonunda 37 milyar 996 milyon dolar düzeyinde olan cari açığın, bu yıl sonunda 51,5 milyar dolara ulaşması bekleniyor.

Döviz rezervleri

2007 yılı sonunda 74 milyar 27 milyon dolar olan Merkez Bankası rezervleri, yüzde 0,13 oranında azalarak, 73 milyar 8 milyon dolara geriledi.
Rezervlerin 3 milyar 272 milyon doları altın, 69 milyar 736 milyon doları da döviz rezervlerinden oluştu.

İç borç stoku

Geçen yıl sonu itibariyle 255 milyar 310 milyon YTL olan iç borç stoku, 2008 yılı ekim sonu itibariyle 271 milyar 333 milyon YTL'ye çıktı. Böylece, 10 ayda stoktaki artış yüzde 6,3 olarak hesaplandı.

2008 yılı ekim sonu itibariyle iç borç stokunun 262,2 milyar YTL'si tahvil, 9,1 milyar YTL'si bonolardan oluştu.

Hazine, bu yıl iç borçlanmada en kısa 3 ay, en uzun 5 yıl vadeyle borçlandı. Yılın ilk ayında yüzde 16'larda seyreden yıllık bileşik faiz oranı, en son 16 Aralık'ta yapılan ihalelerde 11 ay (336 gün) vadeli iskontolu bonoda yüzde 18,75, 18 ay (553 gün) vadeli iskontolu tahvilde de yüzde 18,53 oldu.

Dış borç stoku

Türkiye'nin 2007 yılı sonunda 247 milyar 120 milyon dolar olan dış borç stoku, yüzde 15,0 artışla, bu yıl Haziran sonu itibariyle 284 milyar 403 milyon dolara çıktı.

Haziran sonu itibariyle dış borç stokunun 51,9 milyar doları kısa vadeli, 232,5 milyar doları da orta ve uzun vadeli borçlardan oluştu.

Dış borç stokunun 1,8 milyar doları kısa, 75,8 milyar doları da orta ve uzun vadeli olmak üzere toplam 77,7 milyar dolarlık bölümü kamu borçlarından, 47,8 milyar doları kısa vadeli, 142,8 milyar doları orta ve uzun vadeli olmak üzere toplam 190,5 milyar dolarlık bölümü de özel sektör borçlarından oluştu.

Merkez Bankasının orta ve uzun vadeli dış borç tutarı ise 13,9 milyar dolar, kısa vadeli dış borç tutarı 2,3 milyar dolar olarak hesaplandı.

Öte yandan yılbaşından 15 Aralık tarihine kadar yapılan dış borç ödemeleri ise 14 milyar 949,7 milyon dolar düzeyinde gerçekleşti.

Bu rakamın 10 milyar 732,9 milyon doları Hazine, 480,9 milyon doları Merkez Bankası, 1 milyar 439,4 milyon doları genel ve katma bütçeli idarelerin dokümantasyon, kitap bedeli, katılma payı, üyelik aidatı şeklindeki ödemeler ve 2 milyar 296,7 milyon doları da IMF'ye ödemeler olarak gerçekleşti.

2007 yılının tamamında 19 milyar 31 milyon dolarlık dış borç anapara ve faiz ödemesi yapılmıştı.

Eylül ayı ortalarından itibaren döviz yukarı yönlü hareket etti

Küresel krizin etkisiyle dalgalanan piyasalarda, eylül ayı ortalarından itibaren döviz yukarı yönlü hareket etti.

Geçen yıl sonunda 1,1666 olan ABD Dolarının efektif satış kuru, bu yıl 16 aralık itibariyle 1,5689 YTL oldu.

Kriz yıl sonunda bütün dünyadaki sararken Türkiye'deki bankacılık sektörü finansal sorunlara 2001'deki krizin aksine daha hazırlıklı yakalandı. Merkez Bankası da bu süreçte global likidite akışına ilişkin sorunların Türkiye piyasalarına etkilerini azaltmak ve piyasaların işleyişini düzenli hale getirmek amacıyla döviz depo piyasasında vade yükseltmek, faiz oranlarını düşürmek gibi çeşitli önlemler aldı.

Merkez Bankası, dalgalı kur uygulaması çerçevesinde piyasaya zorunlu haller dışında müdahale etmeme kararlılığını sürdürürken, yıl içinde zaman zaman döviz alım, zaman zaman da satış ihaleleri açtı.

Merkez Bankasının gösterge niteliğindeki kur rakamlarına göre, 2007 yılı sonunda 1,1666 YTL olan ABD Dolarının efektif satış fiyatı, yüzde 34,5 artışla, 16 Aralık 2008 tarihinde 1,5689 YTL, euronun efektif satış fiyatı ise 1,7168 YTL iken yüzde 24,9 artışla 2,1458 YTL olarak belirlendi.

Geçen yıl sonunda serbest piyasada satış fiyatı 1,1700 YTL olan dolar, 16 Aralık 2008 tarihinde 1,5610 YTL oldu. Euronun satış fiyatı ise 2007 yıl sonunda 1,7160 YTL iken, 16 Aralık 2008 tarihinde 2,1450 YTL düzeyinde gerçekleşti.

Faiz oranları

2008 yılında devlet iç borçlanma senetlerinin faiz oranları bir önceki yıl olduğu gibi yüzde 16 ile yüzde 21 arasında değişirken, bankaların yıllık mevduat faizleri ise yıl sonu itibariyle yüzde 14 ile yüzde 16,0 arasında seyrediyor. Geçen yıl sonu itibariyle de bankaların yıllık mevduat faiz oranları yüzde 14 ile yüzde 17,5 arasında değişiyordu.

Merkez Bankası faiz oranlarında yıl boyunca temkinli tutum sürdürülürken, Para Politikası Kurulu 19 Kasım'da yaptığı son toplantısında kısa vadeli faiz oranlarını yarım düşürdü. Banka, gecelik faiz oranlarını borçlanmada yüzde 16,25'e, borç vermede ise yüzde 18,75'e düşürdü.

Mevduat-Kredi

Merkez Bankasının en son 28 Kasım tarihli verilerine göre, bir önceki yıl sonunda 325 milyar 680,6 milyon YTL düzeyinde bulunan bankalardaki toplam mevduat, 11 ayda yüzde 22,7 artışla 399 milyar 676,7 milyon YTL'ye yükseldi.

Bankacılık sistemi kredi hacmi ise yüzde 25,4 artışla 28 Kasım'da 285 milyar 911,4 milyon YTL oldu. 2007 yılı sonunda bu rakam 228 milyar 56,9 milyon YTL idi.

Bankaların kullandırdığı tüketici kredileri de 5 Aralık itibariyle 81 milyar 491,7 milyon YTL olurken, geçen yıl sonuna göre yüzde 24,2 artış kaydedildi. 2007 yılı sonunda tüketici kredileri 65 milyar 585,6 milyon YTL düzeyinde bulunuyordu.

Bireysel kredi kartları aynı tarihlerde yüzde 27,2 artışla 32 milyar 708,9 milyon YTL'den 25 milyar 767,5milyon YTL'ye çıktı.

Emisyon hacmi

Piyasadaki kağıt para miktarı ise yüzde 28,4 oranında artış ile 15 Aralık 2008 tarihinde 35 milyar 207 milyon 432,3 bin YTL'ye çıktı. Geçen yıl sonunda piyasadaki banknot miktarı 27 milyar 429 milyon 388,9 bin YTL düzeyinde bulunuyordu.

Başlıca ekonomik göstergeler

2008 yılına ilişkin makro ekonomik göstergeler, geçen yılla karşılaştırmalı olarak şöyle:

BAŞLICA EKONOMİK GÖSTERGELER   2007      2008 (En son veriler)

Büyüme Hızı (yüzde)                                    4,5          3,0 (9 aylık)
GSMH (milyon YTL)                                    853,636  731,277 (9 aylık)
Enflasyon (ÜFE)                                           5,94       12,25 (x)
Enflasyon (TÜFE)                                         8,39       10,76 (x)
Dolar Kuru                                                     1,1666   1,5689
İthalat (milyon dolar)                                   169,987 178,408 (10 aylık)
İhracat (milyon dolar)                                  107,154 114,963 (10 aylık)
Dış Ticaret Dengesi (milyon dolar)          -62,833  -63,445 (10 aylık)
İhracatın İthalatı Karşılama Oranı              63,0        64,4 (10 aylık)
Cari İşlemler Dengesi (milyon dolar)        37,996   35,362 (9 aylık)
Merkezi Bütçe Gelirleri (milyon YTL)         190,360  175,768 (10 aylık)
Merkezi Bütçe Giderleri (milyon YTL)        204,068  180,655 (10 aylık)
Merkezi Bütçe Dengesi (milyon YTL)       -13,708    -4,887 (10 aylık)
İç Borç (milyon YTL)                                     255,310   271,333 (10 aylık)
Dış Borç (milyon dolar)                               247,120   284,403 (6 aylık)
Dış Borç Servisi (milyon dolar)                   19,031    14,949 (11,5 ay)
Merkez Bankası Rezerv. (milyon dolar)     74,027    73,008


(x) Kasım 2008 itibariyle son bir yıllık enflasyon.