İran ile nükleer silah anlaşması çökebilir mi?

İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu, ülkesinin gizli servisi tarafından ele geçirildiğini söylediği gizli dosyaları canlı yayınlanan bir sunumla kamuoyuna açıkladı ve 'İran yalan söyledi' dedi.

2015'te imzalanan anlaşmanın yol haritası kapsamında, 12 Mayıs'a kadar ABD'nin İran'a yaptırımlara devam edip etmemesi yönünde bir karar alması gerekiyor. ABD'nin dondurulmuş olan yaptırımları yeniden devreye sokması durumunda anlaşmanın tamamen çökmesi riski var.

ABD Başkanı Trump, Barack Obama'nın başkanlık döneminde imzalanan anlaşmayı defalarca 'tarihin en kötü anlaşması' olarak nitelemişti.

ABD'nin yanı sıra Almanya, Fransa, Rusya, Çin, İngiltere ve Avrupa Birliği'nin de imzacısı olduğu anlaşma, İran'ın nükleer faaliyetlerini kısıtlaması karşılığında ülkeye uygulanan uluslararası yaptırımların gevşetilmesini öngörüyordu.

Trump yönetimi, İran'ın anlaşmaya uyup uymadığı konusunda Kongre'ye yapması gereken bilgilendirmeyi iki kez atladı. Ancak Beyaz Saray yönetimi dondurulmuş durumda olan yaptırımlara geri dönme seçeneğini de henüz kullanmış değil.

Netanyahu da dün yaptığı ve televizyonlardan canlı yayınlanan sunumunda anlaşmanın iyileştirilmesi gerektiğini, mevcut haliyle İran'ın nükleer güç olma yolunda ilerlemeye devam edeceğini savunmuştu.

Anlaşma kapsamında İran, nükleer reaktör inşasının yanı sıra silah yapımında da kullanılan zenginleştirilmiş uranyum üretimini 15 yıl boyunca kısıtlamayı kabul etmişti.

Tahran yönetimi ayrıca 10 yıl boyunca uranyum zenginleştirmekte kullanılan santrifüjlerin sayısını da kısıtlamayı taahhüt ediyordu.

Ülkedeki ağır hidrojenli su üretim tesisinin de modifiye edilmesi konusunda uzlaşı sağlanmıştı. Ağır hidrojenli su, nükleer bomba üretiminde kullanılan plütonyum üretiminin bir parçası konumunda bulunuyor.

Anlaşma 2016'da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından onaylanarak yürürlüğe girdi.

İran'ın taahhütlerini yerine getirip getirmediğinin denetimi ise Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu'nun (IAEA) sorumluluğu oldu.

ABD Başkanı Kongre'den anlaşmanın güncellenmesi yönünde adım atmasını istiyor. Aksi takdirde İran'a yönelik olarak uygulanan ancak dondurulmuş durumda olan yaptırımları yeniden devreye sokacağını ifade ediyor.

İran mevcut nükleer programının tamamen barışçıl amaçları olduğunu vurguluyor ve Ortak Geniş Eylem Planı'nın yeniden müzakereye açılamayacağını ifade ediyor.

Cumhurbaşkanı Hasam Ruhani, ABD'yi alacağı karar konusunda uyararak yaptırımların geri dönmesinin ağır sonuçları olacağını ifade etmişti.

Her ne kadar Ruhani ağır sonuçların ne olabileceği konusunda bir detay vermese de, İranlı yetkililer yaptırımların geri dönmesi halinde uranyum zenginleştirme programına hız verilebileceğini ifade ettiler.

Anlaşmanın Avrupalı imzacıları İngiltere, Fransa ve Almanya ise anlaşma taahhütlerine bağlı kalınması yönünde çağrılar yapıyor.

Ancak Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Nisan ayında gerçekleştirdiği Washington ziyaretinin ardından, Trump'ı ikna edememiş olabileceğini söylemiş ve ABD'nin anlaşmadan çekilebileceğini ifade etmişti.

Rusya ve Çin ise tüm tarafların imzaladıkları anlaşmaya bağlı kalmaları gerektiğini vurgulamaya devam ediyor.

İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif, yaptırımların geri dönmesi halinde 'anlaşmanın öleceğini' söylüyor.

Yine de en azından kağıt üzerinde ABD haricindeki imzacı ülkelerin taahhütlerini yerine getirmeye devam etmeleri durumunda anlaşmanın yürürlükte kalmaya devam etme ihtimali var.

Avrupalı ülkeler, ABD'nin yaptırımlarını uygulamayı reddedebilir. Yaptırımların etkin biçimde uygulanabilmesi için uluslararası işbirliği kilit önem taşıyor.

ABD'nin anlaşmadan çekilip çekilemeyeceği konusu da tartışılıyor.

Obama yönetimi Ortak Geniş Eylem Planı'nın uluslararası hukuk lugatındaki anlamıyla resmi bir anlaşma olmadığını ifade etmişti.

Avrupa Birliği'nin Dış İlişkiler Yüksek Temsilcisi Federica Mogherini de Ekim 2017'de yaptığı bir açıklamada, hiçbir ülkenin bu plandan geri adım atamayacağını savunmuştu.

Mogherini, "Bu ikili bir anlaşma değil. Tek bir ülkeye bağlı değil ve sonlandırılması kararı da tek bir ülkenin kararına bağlı olamaz" diyordu.

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı IAEA müfettişleri 2016'dan bu yana 11 kez İran'ın anlaşmaya bağlı kaldığı yönünde raporlar yayımladı.

İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu'nun 'İran yalan söyledi' temalı sunumunda da Tahran yönetiminin anlaşmanın imzalanmasından sonra taahhütlerini yerine getirmediği yönünde bir kanıt yoktu.

Ancak IAEA, İran'ın iki kez teknik ihlâl yaptığını raporlamıştı. Ağır hidrojenli su üretiminin iki kez belirlenen kotanın üzerine çıktığı ifade edilmişti.

IAEA müfettişleri ayrıca 2017 boyunca incelemelerde bulunmaları gereken tüm tesislere girebildiklerini de ifade etmişlerdi. Ancak müfettişler bugüne kadar hiçbir askeri tesise girmek için girişim başlatmadı. Tahran yönetimi, askeri tesislerin teftişe açılmayacağını söylüyor.

İran, ABD'yi verdiği sözleri yerine getirmemekle suçluyor. İran, Tahran yönetiminin balistik füze programı gerekçe gösterilerek yürürlüğe konan yeni yaptırımların anlaşmayı ihlal ettiğini savunuyor.

İranlı yetkililer, ülkenin ABD finansal sisteminden dışlanmasının da anlaşmanın ihlali olduğunu dile getiriyor.