Hızla yükselen Kürt oyları ne zaman kırıldı

Ahmet Kardam
[email protected]



Başbakan Tayyip Erdoğan 14 Temmuz 2011 günü Silvan’da yaşanan çatışmanın hemen ardından ve daha sonraki günlerde yaptığı açıklama ve konuşmalarında Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) için şöyle diyordu:

Bunların ortaya koydukları bütün teklifler dünyanın hiçbir yerinde görülmeyen, bir dedikleri bir dediklerini tutmayan yaklaşımlardır. Ak Parti ve iktidarı onların bu gayri samimi teklifleriyle hiçbir zaman bir masaya oturacak değildir. (…) Onlar kendilerini Kürt kardeşlerimin temsilcileri ilan ediyorlar. Hiç alakası yok. Siz benim Kürt kardeşlerime ne verdiniz? Ne kazandırdınız? Koskoca bir hiç! Biz Güneydoğu Anadolu bölgesinin bütün illerini kucaklıyoruz. Adıyaman’ın, Gaziantep’in, Şanlıurfa’nın Siirt’in seçim sonuçları ortada.

Doğu ve Güneydoğu’da, benim “çekirdek iller” diye adlandırdığım, Türkiye’deki toplam kayıtlı seçmenlerin yüzde 12’sinin yaşadığı 16 ilde yüzde 37,7 oy alarak Ak Parti’yi geride bırakmış, iki buçuk milyon seçmeni olan BDP konusundaki bu bakış açısına ve zihniyete ne denebilir?

Başbakan’ın bu sözlerine en iyi yanıtı, Kürt siyasal hareketinin HADEP’ten BDP’ye uzanan partilerinin bugüne kadar katıldıkları seçimlerde elde ettikleri sonuçların verebileceğini düşündüm.

Ayrıca, 18 Ağustos 2011’de T24’te yayınlanmış olan “Türkiye’de Yeni Siyasi Kutuplaşmalar” başlıklı çalışmamda, Kürt siyasal hareketinin 2000’li yıllarda yapılmış seçimlerde elde ettiği sonuçları ayrı bir yazıda ayrıntılı olarak ele alacağımı söylemiştim. Bu çalışmayla bu sözümün gereğini de yerine getirmeye çalışacağım.

Kürt siyasal hareketinin Kürt sorununun çözümüne yönelik taleplerini parlamentoya taşımak için verdiği mücadele kanımca ve sonuç itibariyle büyük bir başarı öyküsüdür. Ama, birincisi, hem “çeper iller”de hem de Fırat’ın batısındaki “göç illeri”nde bir türlü aşamadığı marjinallik ciddi bir eksiklik olmaya devam ediyor. İkincisi, 2009 il genel meclisi seçimi ile son yapılan Haziran 2011 milletvekili seçimi arasında, “çekirdek iller” de içinde olmak üzere, oy oranlarının yükselişinde gözlenen yavaşlama da dikkat çekiyor.


Nereden Nereye…

Kürt siyasal hareketi Türkiye’deki genel milletvekili seçimlerine kendi bağımsız partisiyle ilk kez 1995 yılında katılabildi. Tek dereceli, gizli oy ve açık sayıma dayalı ilk seçimlerin yapıldığı 1950 yılından ancak 45 yıl sonra!.. 

Ama bu hareketin parlamentoda temsil edilmeye başlama tarihi daha eskiye, 1991 seçimlerine kadar uzanır. Ekim 1989’da Paris’te düzenlenen Kürt konferansına katılan SHP’li yedi Kürt milletvekili SHP’den ihraç edilince, hem meclisteki parti grubundan hem de Kürdistan illerindeki parti örgütlerinden istifalar başladı. Sonuçta, 7 Haziran 1990’da, SHP’den istifa eden 10 milletvekilinin de kurucuları arasında yer aldığı Halkın Emek Partisi (HEP) kuruldu. 1991 yılındaki genel milletvekili seçimlerine giderken, SHP ile HEP arasındaki anlaşma sonucunda, HEP adayları Kürdistan illerinde seçime SHP listelerinden girdiler ve 20 kadarı seçilmeyi başardı. 6 Kasım 1991 günü yapılan yemin töreninde Hatip Dicle ve Zeyla Zana’nın yemin metninin dışına çıkmaları ve Kürtçe konuşmaları nedeniyle patlak veren kriz sonucunda, önce bu iki milletvekilinin, daha sonra Mart 1992’de, 14 HEP’li milletvekilinin, Mayıs 1992 sonunda da iki HEP’linin daha SHP’den istifa etmeleri üzerine, toplam 18 HEP milletvekili SHP’den ayrılmış oldu. Bir ay sonra, 3 Temmuz 1992 günü, HEP’e kapatma davası açıldı. Kapatılma olasılığına karşı, 7 Mayıs 1993 günü Demokrasi Partisi (DEP) kuruldu. Anayasa Mahkemesi, beş ay sonra HEP’i kapattı. Hemen ardından, 2 Aralık 1993’te, DEP için de kapatma davası açıldı. 2 Mart 1994’te altı DEP’li milletvekilinin dokunulmazlıkları kaldırıldı, aynı gün Hatip Dicle ve Orhan Doğan meclis kapısında gözaltına alındılar. 17 Mart 1994 günü DEP’li milletvekilleri Hatip Dicle, Leyla Zana, Orhan Doğan, Ahmet Türk, Sırrı Sakık ve DEP kökenli bağımsız milletvekili Mahmut Alınak Devlet Güvenlik Mahkemesi tarafından tutuklandılar. Anayasa Mahkemesi’nin DEP’i de kapatma ihtimaline karşı, 11 Mayıs 1994’de Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) kuruldu. Nitekim bir ay kadar sonra, 16 Haziran 1994’te, DEP de kapatıldı.

HADEP 24 Aralık 1995’te yapılan Milletvekili Genel Seçimi’ne katıldı. Fakat yüzde 10 seçim barajının altında kaldığı için meclise milletvekili sokamadı. 18 Nisan 1999’da yapılan seçimlere de katıldı ve seçim barajını aşamadığı için yine parlamento dışında kaldı. O arada, HADEP’in de kapatılması ihtimaline karşı, 24 Ekim 1997’de, Demokratik Halk Partisi (DEHAP) kuruldu. Nitekim, Şubat 1998’de HADEP Genel Merkezi basılarak genel başkan ve parti yöneticileri tutuklandılar ve bir yıl kadar sonra da, 1999 başında, HADEP hakkında kapatma davası açıldı. Bu parti de 13 Mart 2003 günü kapatıldı.

Kürt siyasal hareketi 3 Kasım 2002 günü yapılan milletvekili seçimlerine DEHAP’la girdi; Türkiye ölçeğinde geçerli oyların yüzde 6,1’ini alıp seçim barajının altında kaldığı için meclise temsilci sokamadı. Oysa bölgenin 16 “çekirdek il”nde geçerli oyların yüzde 38,8’ini (tüm kayıtlı seçmenlerin yüzde 26,4’ünün desteğini) alarak 16 ilin 13’ünde ve tüm bölgede birinci parti olmuştu. Seçimlerden beş ay sonra DEHAP için de kapatma davası açıldı.

Bu partinin de kapatılması olasılığına karşı 9 Kasım 2005’te Demokratik Toplum Partisi (DTP) kuruldu. Kürt siyasal hareketi seçim barajına takılmamak için, 22 Temmuz 2007 seçimine bağımsız adaylarla katıldı ve parlamentoda grup kurabildi. Bu seçimden dört buçuk ay kadar sonra bu parti hakkında da kapatma davası açıldı. Kapatılma olasılığına karşı bu partinin de yedeği kuruldu: Barış ve Demokrasi Partisi (BDP). Parti 29 Mart 2009’da yapılan yerel seçimlerde 99 belediye başkanlığını alarak büyük bir başarı sağladıktan sonra, o yılın sonunda “terörün odağı olduğu” gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı. Haziran 2011 seçimlerine Kürt siyasal hareketi BDP çatısı altında ve gene bağımsız adaylarla katıldı ve 36 milletvekilini parlamentoya sokmayı başardı.

1991’den 12011’e kadarki 20 yıllık parlamentoda temsil edilme mücadelesinin bu çok özet öyküsü bile, Kürt siyasetinin nasıl eşitsiz bir yarışa katılmak zorunda kaldığını göstermeye yetiyor. Peş peşe kurulmak zorunda kalan söz konusu partilerin yerel örgütlerinin, üyelerinin, taraftarlarının, öldürülme de dahil, uğradıkları baskılardan hiç söz etmedik bile. Bu kısa özetlemeyi, aşağıda ele alacağımız seçim sonuçlarına ilişkin rakamların Kürt siyasal hareketinin “gerçek temsil gücü” olarak yorumlanmasının yanlışlığına işaret edebilmek için yaptık.

Eğer Türkiye, örgütlenme ve ifade özgürlüklerinin herkes için güvence altına alındığı, temel insan haklarından herkesin eşit şekilde yararlandığı, seçim yarışı koşullarının bütün partiler için eşit olduğu bir ülke olsaydı, seçim barajı aklın ve vicdanın kabul edemeyeceği bir yükseklikte olmasaydı, Kürt halkına eşitlik ve özgürlük talep eden bir partinin seçim sandığında elde ettiği sonuçların onun temsil gücünü yansıttığından söz edilebilirdi. Ama öyle değil.

Bu durumda, seçim sandığında elde edilen sonuçların, mevcut koşullarda güçler dengesini değiştirme gücündeki iniş ve çıkışları görmeye yarayan bir barometre—iniş veya çıkışları daha sonraki başarımları etkileyen bir barometre—olduğunu söylemek yanlış olmasa gerek. Bu çalışma, bu anlamda, bir “barometre okuma” çabası olarak görülebilir.


Yöntem Üzerine

1995-2011 arasındaki beş milletvekili ve bir il genel meclisi seçim sonuçlarını birbirleriyle kıyaslayarak değerlendirebilmek, bazı yöntem sorunlarını çözmeyi gerektiriyor.

Bu sorunlardan ilki, seçime girilen illerin aynı olmayışından ve sayılarının değişiklik göstermesinden kaynaklanmaktadır. HADEP 1995 ve 1999 seçimlerine, DEHAP da 2002 seçimine Türkiye’nin bütün illerinde katıldı. Oysa DTP ve BDP 2007 ve sonraki seçimlere bağımsız adaylarla ve sadece bazı illerde katıldı. 2007 seçimine 43 ilde, 2009 il genel meclisi seçimine 48 ilde, 2011 seçimine 42 ilde katılındı. Bu seçimlerin sonuçlarını birbiriyle kıyaslanır hale getirebilmek, yalnızca, söz konusu altı seçimin hepsinde seçime girilmiş olan illeri değerlendirme kapsamına almayı gerektirir. Bu kriteri karşılayan il sayısı 39’dur. 

Biz bu illerin arasına, 2001 seçiminde aday gösterilememiş olan Elazığ’ı da katarak sayıyı 40’a çıkarttık. Nedeni şu: Kürt siyasal hareketi, 2011 dışında, bütün seçimlerde Elazığ’da seçime girdiği halde, 2011’de bunu yapamadı, çünkü Yüksek Seçim Kurulu gösterilen adayı veto etti. Böylece BDP, hazırlığını yapıp kararını aldığı halde, kendi iradesi dışında, bu ilde seçime giremedi. Elazığ’ı değerlendirme dışı bırakmamak için şöyle bir yöntem izledik: Elazığ’ın da içinde yer aldığı “çeper iller”in—Elazığ’ı hariç tutarak—2009 il genel meclisi seçimi sonuçlarını, 2011’deki sonuçlarıyla kıyasladık. 2009’daki oy oranı yüzde 2,4; 2011’deki oy oranı yüzde 2,5’ti—yani iki seçim arasında bu illerdeki oy oranında sözü edilmeye değer bir değişme olmamıştı. Elazığ’da 2011’de seçime girilmiş olsaydı, alınabilecek oy oranının 2009 seçimindeki oranla aynı olacağını varsayarak, bu ili de 40’ıncı il olarak değerlendirme kapsamına dahil ettik.

İkinci yöntem sorunu, 2009 il genel meclisi sonuçlarını, milletvekili seçim sonuçlarıyla birlikte değerlendirmenin doğru olup olmayacağı ile ilgilidir. Eğer Kürt siyasal hareketinin elde ettiği sonuçları diğer bütün partilerin elde ettikleri sonuçlarla birlikte ve Türkiye çapında değerlendiriyor olsaydık, yerel nitelikli il genel meclisi sonuçlarını milletvekili seçim sonuçlarıyla birlikte ele almak doğru olmayabilirdi. Oysa 2009 il genel meclisi Kürt siyasal hareketi açısından sıradan bir yerel seçim değildi. O nedenle, o seçimi milletvekili seçim sonuçlarıyla kıyaslamanın yanlış olmayacağını düşündük.

Üçüncü yöntem sorunu seçilen 40 ilin gruplandırılmasıyla ilgilidir. Söz konusu bu 40 il seçmen davranışları bakımından birbirinden farklı üç grup oluşturmaktadır.

Birinci grup, “Kürdistan” olarak adlandırılan coğrafyanın Türkiye sınırları içinde kalan bölümünde, Kürt siyasal hareketinin en başından beri çok yüksek oy aldığı illerden oluşmaktadır. En son yapılan Haziran 2011 seçimlerinde BDP’nin, kayıtlı seçmenlerin yüzde 10 ve daha fazlasından oy aldığı bu illeri “çekirdek iller” olarak adlandırdık. Bunların sayısı 16’dır.

İkinci grup, yine aynı coğrafyaya dahil olmakla birlikte, Kürt siyasal hareketinin görece marjinal kaldığı, daha çok Ak Parti’nin oy deposu olan illerden oluşmaktadır. Çekirdek illerin batı komşusu olan bu illeri “çeper iller” olarak adlandırdık. Bunların toplam sayısı 9’dur. Fakat, bu iller arasında aldıkları halde, bütün seçimlerde istikrarlı bir biçimde aday gösterilmeyen Osmaniye ve Kilis’i değerlendirme dışı bırakmak zorunda kaldığımız için, kapsadığımız il sayısı 7’ye indi.

Üçüncü grubu Fırat’ın batısında, ağırlıkla Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde yer alan, oralara göç etmiş veya ettirilmiş Kürt nüfusun yaşadığı iller oluşturmaktadır. “Göç illeri” olarak adlandırdığımız bu gruba dahil illerin sayısı da 17’dir.

Bu üç grubun her birinde yer alan illerin adları Tablo 1’de, coğrafi dağılımları da Harita 1’de görülüyor.

Yöntemle ilgili son bir nokta: Bu analizin dayandığı bütün oy oranları, “geçerli oy” sayıları değil, “kayıtlı seçmen” sayıları esas alınarak hesaplanmıştır. “Geçerli oylar” seçimi kimin veya kimlerin kazandığını tespit etmek için kullanılır. Bir başka deyişle, oy sandığına gitmemiş ya da