Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın "kabul edilemez" şartlardan birisi olarak dile getirdiği Gelir İdaresi Başkanlığı'nın (GİB) yeniden yapılanması ve özerkliği için son 5 yıldır IMF bastırıyor, hükümet direniyor.
Referans gazetesinin haberine göre, IMF ilk kez 2004 yılında Gelir İdaresi'nin yeniden yapılandırılmasını istedi. Maliye Bakanlığı'nın içindeki Gelirler Genel Müdürlüğü'nün kayıtdışı ekonomiyle mücadele edebilmesi ve tahsilat oranlarının artırılması için özerk bir yapıya dönüştürülmesini önerildi.
Niyet mektuplarında kriter olarak yer alan Gelir İdaresi Başkanlığı'nın kurulması kriteri, daha sonra IMF ile imzalanacak stand by anlaşmasının ön şartı olarak kabul edildi. Ancak Gelir İdaresi Başkanlığı'nın kurulmasına ilişkin yasal düzenleme hem Maliye ile Başbakanlığı, hem de Maliye Bakanlığı'ndaki denetim birimlerini karşı karşıya getirdi. Başbakanlık; Gelir İdaresi Başkanlığı kurulurken başkan yardımcılığı sayısı başta olmak üzere özlük hakları ile ilgili düzenlemelere karşı çıktı, denetim birimleri ise aynı çatı altında toplanmaktan rahatsızlık duydu.
Yapılan pazarlıklar sonunda yeniden yapılanma adı altında Gelir İdaresi Başkanlığı 2005'te kuruldu. Ancak denetim parçalı kaldı, denetim ve politika oluşturma yetkisi Maliye Bakanlığı'na bırakıldı. Yani özerklik sağlanamadı. O dönemde Büyük Mükellefler Dairesi ile Gelir Politikaları Genel Müdürlüğü kurulmasına yönelik adımlar da yine IMF'nin diretmesiyle gerçekleştirildi. Gelir İdaresi Başkanlığı'ndaki üst düzey atama yetkisi Maliye Bakanı'na ait. Başkan yardımcıları, daire başkanları, vergi dairesi başkanları ve gelirler kontrolörleri, Başkanın önerisi üzerine Bakan tarafından atanıyor. Başkan ise üçlü kararname ile atanıyor. İdare ilk kurulduğunda Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Osman Arıoğlu'nun başkanlığını veto ettiği için kurum uzun süre vekaleten yönetilmişti. Arıoğlu'nun 2007 sonunda emekliye ayrılmasının ardından ise Mehmet Akif Ulusoy bu göreve Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından asaleten atandı.
Denetim kadroları birleşmek istemiyor
Türkiye'de vergi idaresi sistemi Avrupa'dan esinlenerek oluşturuldu. Fransa ve Almanya'dan modeli esas alınarak kurulmak istenen sistemde güçlü bir taşra örgütlenmesi bir türlü gerçekleştirilemiyor. Oysa Fransa ve Almanya'da taşra örgütlenmesi çok güçlü. Türkiye 1993'ten beri taşrayı güçlendirmeye yönelik çalışmalar yapıyor. Gelir İdaresi Başkanlığı da kurulurken 29 ilde vergi dairesi başkanlığı kuruldu. Ancak merkezdeki denetim birimleri taşraya gönderilemedi ve tek çatıda birleştirilemedi. Türkiye'de hesap uzmanları, maliye müfettişleri, gelirler kontrolörleri ve vergi denetmenleri olmak üzere 4 ayrı denetim grubu var. Ancak bu denetim grupları aynı çatı altında toplanmak istemiyor.
2008'de IMF, istediği verim elde edilemeyince Gelir İdaresi Başkanlığı'nın tekrar reforma tabi tutulmasını istedi. Bu çalışmalar sırasında Gelir İdaresi Başkanlığı'nın Maliye Bakanlığı'ndan ayrılarak Başbakanlığa bağlanması, müsteşarlık ya da özerk hale getirilmesi önerileri gündeme geldi. Denetim kadrolarının da tek çatı altında toplanması talebi yinelendi. IMF etkinliği sağlamak için yerinde vergi denetimi yapılması gerektiğini ısrarla gündeme getirdi. 2008 Mayıs'ında biten stand by anlaşmasının son gözden geçirmelerinin tamamlanması için IMF "denetim birimlerinin tek çatıda toplanması"na ilişkin yasa tasarısının TBMM'ye sunulmasında ısrarcı oldu. Tasarı TBMM'ye sunuldu ancak çıkarılamadı ve IMF ile anlaşmanın süresi bitti. Tasarı hala Meclis'te.
GİB Organizasyon Şeması
Maliye Bakanlığı
Gelir İdaresi Başkanı
Başkan Yardımcıları
Ana Hizmet Birimleri
Gelir Yönetimi Daire Başkanlığı
Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığı
Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Daire Başkanlığı
Uygulama ve Veri Yönetimi Daire Başkanlığı
Gelirler Kontrolörleri Daire Başkanlığı
Denetim ve Uyum Yönetimi Daire Başkanlığı
Tahsilat ve İhtilaflı İşler Daire Başkanlığı
Danışma Birimleri
Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı
Hukuk Müşavirliği
Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği
Yardımcı Hizmet Birimleri
İnsan Kaynakları Daire Başkanlığı
Destek Hizmetleri Daire Başkanlığı
Dünyada teftiş kurulu örnekleri
KITA AVRUPASI MODELİ
1.FRANSA
Fransa'da denetim, bakanlıklar bünyesinde bulunan teftiş kurulları tarafından yapılıyor. Bakanlıklar bünyesindeki Teftiş Kurullarından sadece üçü "bakanlıklar arası" çalışma yetkisine haiz. Bunlar Maliye Müfettişliği, Sosyal İşler Genel Müfettişliği ve İçişleri Bakanlığı İdari Müfettişliği. Tüm bakanlar, bu üç kurula başvurabilir ve görev çağrısı yapabilir. Fransa Maliye Teftiş Kurulu oldukça geniş yetkilerle doğrudan bakana bağlı olarak çalışıyor.
2.İTALYA
İtalya'da mali denetim, Ekonomi ve Maliye Bakanlığı'na hiyerarşik örgütlenme dışında bağlı olarak kurulmuş olan Kamu Mali Teftiş Birimi tarafından yapılıyor. Temel görevi teftiş, inceleme ve yasalara uygunluk denetimi yapmak olan bu birim, kurumlar arasında merkezi bir denetim koordinasyon görevi yürütüyor. 148 teftiş ve denetim görevlisinden oluşan Mali Teftiş Birimi görevlilerinin 62'si mali ve idari teftiş, 86'sı rutin teftiş ve denetim yapıyor.
3.İSPANYA
Ekonomi ve Maliye Bakanlığı içinde örgütlenmiş olan Kamu Kurumlar Arası Yönetim Birimi merkezi hükümetin bütün mali işlemlerini denetlemekle yetkili. Mali denetim dışında Kamu Yönetimi Bakanlığı içinde her bakanlığın teftiş, denetim ve inceleme programlarını hazırlayan Kamu Yönetimi Genel Teftiş Kurumu bulunmakta.
4.PORTEKİZ
Kamu İdaresi ve Maliye Bakanlığı bünyesinde direkt olarak yer alan 13 birimden birini Maliye Teftiş Heyeti oluşturuyor. Müfettişler görevlerini yaparken stratejik yaklaşım uygularlar, tüm hiyerarşik seviyelerde ve her olay incelemesinde özdeğerler seti çerçevesinde çalışıyorlar. Devletin mali idaresinin çok üst düzeyde kontrol birimi olarak görev yapan müfettişlerin temel amacı, kamu yönetimine yeni değerler katmak.
5.BELÇİKA
Maliye müfettişleri, kamu harcamaları hakkında görüş belirtmek ve bunlar üzerinde denetim yapmak görevini gerçekleştiriyor. Teftiş heyeti, harcama sonrası denetim yanında, bütçe uygulamalarında harcama öncesi denetim ile ilgili olarak da görev üstleniyor. Maliye müfettişleri, Hükümet veya herhangi bir bakan tarafından talep edilen hususları araştırıyor.
6.YUNANİSTAN
Yunanistan'ın denetim sistemi yapı olarak Türkiye uygulamasıyla benzer nitelikler taşıyor. 1995 yılında "Maliye Teftiş Kurulu" oluşturuldu. Bu kurul kamu kurum ve kuruluşları ile yerel yönetimlerin mali işlemleri ve hukuki yapılarını doğrudan veya dolaylı olarak teftiş ve incelemekle görevli. Ayrıca, Parlamento adına kamu kurum ve kuruluşlarının gelir ve gider hesaplarının denetimini yapan ve rapor sunan Sayıştay bulunuyor.
ANGLO-SAKSON MODELİ
ABD
14 Bakanlık ve 43 federal kuruluş olmak üzere toplam 57 kurumda teftiş kurulları var. Müfettişler bu çalışmalarını yürütürken gerek bakanın gerekse hiyerarşik yapıda bir üstte bulunan amirin herhangi bir soruşturma ya da denetimin başlatılmasını, yürütülmesini ve sonuçlandırılmasını engelleyemeyeceği ve yasaklayamayacağı Genel Müfettişlik yasasında açıkça belirtilmiş. Atama usulleri yanında bu yasal güvencenin de sağlanmış olması müfettişlerin bağımsızlığını pekiştiriyor.
İNGİLTERE
İngiltere'de de 13 teftiş kurulları bulunuyor. İngiltere Kamu Hizmetleri Reform Ofisi'nin "Hükümetin Kamu Hizmetleri Teftiş Politikası" başlıklı dokümanında İngiltere Hükümeti'nin "bu politika belgesiyle, halka güvence verilmesinde ve kamu hizmetlerinin gelişimine destek sağlanmasında kullanıcı odaklı ve etkinlik hedefli bir teftişe duyduğu güveni" açıkladığı vurgular. Belgede "müfettişler, güvence sağlamanın ayrılmaz bir parçası olarak kamuoyuna rapor sunmalıdırlar" deniliyor.
