Dante ve Cehennem’in doğum lekesi

 

“Yarılamışken ömrümüzün seyrini,
Kasvetli bir ormanda buldum kendimi,
Kaybolmuştu zira yolun salimi.”[1]

Cehennem, İlahi Komedya’da böyle başlar ve Dante’nin bir dantel gibi işlediği satırlar edebiyat tarihinin en uzun, görkemli şiirini yaratır. Dante Alighieri ölmeden önce ölerek, yeniden doğmak için hayalî seyahate çıkar. Cehennem, Araf ve Cennet’i geçerek “İlahi Sevgi” ile bütünleşir. Olağanüstü bir dille tüm bu yolculuğu anlattığı halk türküsü Komedya, yüzyıllar boyu yaşayan mucizevi bir destana dönüşür. Dante eserine “komedya” ismini verse de, 14. yüzyıl şairi Giovanni Boccaccio “ilahi” sıfatını ekleyerek bu muazzam eserin bugün bilinen ismini almasını, İlahi Komedya’ya dönüşmesini sağlar.

İlahi Komedya’nın katmanlı ve zengin anlatımı, okuyanı tarihin, mitolojinin, evrenin ve sanatın içinde yeniden var eden tutkulu akışı üzerine yüzyıllardır hayranlık dolu güzellemeler yazılır ve yazılacaktır… Dante ile bu yolculuklara çıkan her okur önce korkuları ile buluşur, sonra günahlarına bakar ve en sonunda o ilahi aşkın bir parçası olma ümidiyle ışığa doğru bir adım atar.

Dante önce Cehennem’in dokuz katmanından geçer ve her katında başka bir günahı izler. Kimileri oburdur kimileri cani; bazıları ağır suçlu; din sömürücüsü, hırsız, rüşvetçi… Dante sonrasında Cehennem ve Cennet arasında köprü olan Araf’a varır…

“Daha hayırlı sularda yol almak için şimdi,
Marifet teknem açtı yelkenlerini”[2]

diyerek girer Araf’a ve dönüşüm başlar. Yedinci katın tepesinde, dağın zirvesinde artık Cennet için hazırdır. Dante Cennet’e geldiğinde ise yanar dünyanın feneri, çünkü artık İlahi Aşk’a yakındır.

Dante bu seyahatlerinde yalnız değildir. Cehennem’de ona eşlik eden Vergilius, Dünyevi Cennet’e kadar yanındadır. Buradan sonra yerini Araf’ta Beatrice’e bırakır. Dante’nin ilk defa çocukken gördüğü ve hayatı boyunca sevdiği Beatrice, onun için ilahi aşkın, derin sevginin yol göstericisidir. Dante, Beatrice’in ölümünden sonra günahlarla dolu bir ormanda kaybolur. Bu yüzden Cehennem, Araf ve Cennet’i geçmeli, yeniden doğmalıdır. Dante, Cehennem’in dokuz çemberinden geçip Araf’ın zirvesine tırmandıktan sonra Semavi Cennet’i görür ve rehberliği Aziz Bernard devralır. Dante onun yardımıyla Mesih’in sırrına kavuşur, fakat kelimelerin gücü bu sırrı anlatmaya yetmez ve komedya Dante’nin ilahi sevgiye kavuşmasıyla son bulur.

“Muhayyilemin kudreti yoktur bundan sonrasına,
Lakin benzeyerek tıkır tıkır dönen bir çarka,
Arzum ve iradem harekete geçirilmişti sevgiyle halihazırda,
Hareket veren aynıyla güneşe ve cümle yıldızlara.”[3]

Dante Alighieri’nin 1300 yılının baharında gerçekleştiğini söylediği bu üç hayalî seyahat, günümüze kadar zaman kavramını yok edecek eserlerin doğuşunda başrole sahiptir. Ölüm sonrası bu ilahi yolculuklara Dante ile çıkan birçok sanatçı, renkleri, heykeli, müziği onun ilhamı ile şekillendirerek unutulmaz eserler doğurur. Bu doğum Dante’nin yeniden doğmak için ölmesinden farksızdır, çünkü Franz Liszt’in Dante Senfonisi’nde, Sandro Botticelli’nin Cehennem Tablosu’nda, Rodin’in ünlü heykeli Cehennem Kapıları’nda ve William Blake’ten Gustave Dore’a kadar birçok sanatçının eserlerinde bu ilahi doğum lekesi vardır.

Tarihin en önemli sanatçılarının eserlerine ilham kaynağı olan İlahi Komedya’nın yansımaları insanlığa kalıcı izler bırakmıştır. 15. yüzyılın sonunda Lorenzo de Medici’nin isteği üzerine Dante’nin Cehennemi’ni yaratır Sandro Botticelli. Dante’nin tasvirlerine ve anlatımına sadık kalan eser, tarih boyunca hayal dünyalarına Cehennem’in kalıcı tasvirini taşıyan eser olur. Diğer birçok ressamın aksine, Botticelli tek bir tema veya olay üzerine değil, Cehennem’in genel tasvirine odaklanır.

_{Sandro Botticelli, Cehennem, 1485}

Sanat tarihinde İlahi Komedya’nın izlerine baktığımızda Dante’nin yarattığı Cehennem’in, Araf ve Cennet’e nazaran sanatçıları daha çok etkilediğini düşünebilir miyiz? Dante ve arkadaşı Giotto di Bondone’un yaratım süreçlerinde etkileşimde bulunduklarını düşündüren The Last Judgement freski bu etkiyi taşıyan en önemli eserlerden biridir. Fransız ressam William Adolphe Bouguereau, Dante ve Virgil tablosuyla Cehennem’deki bir sahneyi çağlar boyunca unutulmamak üzere sanat tarihine emanet eder.

_{William Bouguereau, Dante et Virgile, 1850, Orsay Müzesi}

Edvard Munch’ın Cehennemde Otoportre (1903) isimli eserinde Dante’nin Cehennemi’nde acı çeken ruhların çığlığı vardır. Rodin’in Cehennem Kapıları’ndan esinlenerek İlahi Komedya’ya atıfta bulunan Franz von Stuck, yeraltı dünyasının geleneksel sembollerini abartılı pozların çarpıcılığı ile modernize eder ve Cehennem (Inferno / 1908) isimli eserini yaratır.

_{Franz von Stuck, Inferno, 1908}

İlahi Komedya’nın ilham kaynağı olduğu sanatçılar arasında kesinlikle akla ilk gelenlerdendir Rodin. Paris Dekoratif Sanatlar Müzesi 1880 yılında Rodin’e bir kapı sipariş eder. Bu öyle bir kapıdır ki, Rodin’in kendi sanatına açılan cennet kapısına dönüşür. Sanatçı, Dante’nin Cehennem’inden ilham alarak kapıyı tasarlamaya başlar. Zaman içerisinde müze projesini gerçekleştiremese de Rodin heykelini tamamlamak üzerine çalışmaya devam eder.

Auguste Rodin, Cehennem’i kendi sanat anlayışıyla 19. yüzyılın modern yansımaları ile yeniden tasarlar ve Dante’nin yer verdiği karakterleri sembolik bir dille baştan yaratır. Dante’nin tekrarlarına ve akışına uygun olacak bir devinimle formları sürdürür. Cehennem Kapıları, sanatçının birçok ünlü heykelinin doğuşuna açılan büyülü bir dünyadır. Bunlardan en önemlilerinden olan Düşünen Adam, Rodin’in bu eşsiz heykelinin tepesinden doğar. Dante’nin ruhunu taşıyan Düşünen Adam formu Cehennem’e bakarak düşünmektedir. Ve sanat tarihinin unutulmaz heykellerinden birine dönüşür.

_{Auguste Rodin, La Porte de l'Enfer, Cehennem Kapıları, Orsay Müzesi}

Rodin, Dante’nin yeniden doğmak için öldüğü eseriyle adeta doğar. Sanatçı Cehennem Kapıları ile öyle bir dalga yaratır ki, tüm formların çektiği acı, umutsuzluk ve keder heykele baktıkça adeta yüzümüze çarpar. Alınlıktaki figürler cehenneme açılan kapıyı işaret ederken, Dante’nin Cehennem’e giriş sözünün somut duruşunu sergiler.

Dante’nin Cehennem’i yüzyıllardır aynı güçle birçok sanatçıya ilham olmaya devam ediyor. Sanatın her dalında aynı doğum lekesini taşıyan eserler ise her defasında Cehennem’in girişindeki aynı cümleyi hatırlatıyor:

“İçeri girenler, bırakın tüm umutlarınızı geride!”

•

 

NOTLAR:

---

[1] Dante Alighieri, İlahi Komedya-Sandro Botticelli Resimleriyle, çev. Sevinç Elpida Kara, notlar: Seçkin Erdi, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2020), s. 25.

[2] ibid., s. 242.

[3] ibid., s. 696.

 

MERAKLISINA NOTLAR:

– Alfa Yayınları’ndan çıkan İlahi Komedya-Sandro Botticelli Resimleriyle çeviri ve notlarıyla muazzam incelikle hazırlanmış.

– Scad Museum of Art’ın düzenlediği ‘The Divine Comedy: Heaven, Purgatory And Hell Revisited By Contemporary African Artists’ sergisi İlahi Komedya’nın çağdaş yansımalarını görmek için harika...

– Yazarken Iced Earth’ün Burnt Offerings albümünde yer alan “Dante’s Inferno” ve Depeche Mode’un “Walking in My Shoes”u çalıyordu. İlahi Komedya’dan etkilenerek çektikleri video klip hatırlamak isteyenler için burada.

 

GİRİŞ RESMİ:

_{Auguste Rodin, La Porte de l'Enfer (Cehennem Kapıları) ayrıntı.}