Algoritmalar, haberler ve robotlaşan gazeteciler

 

Geleneksel gazetelerin reklam gelirlerini dev internet şirketlerinin tekelinde olan dijital reklamcılığa kaptırmasından ve dijital teknolojilerin matbu gazeteciliğin varlığını tehdit eder hale gelmesinden beridir gazetelerin muhtemel ölümünden söz ediliyor. Uluslararası ölçekte matbu gazetelerin gözle görülür bir şekilde tiraj kaybetmesi, ayakta kalanların ciddi mali sorunlarla karşı karşıya kalıp yeni gelir modelleri peşinde koşması da bunun bir kanıtı niteliğinde.

Ancak bu dijitalleşmenin beraberinde getirdiği “yenilikçilik” söylemi, dijital gelişmenin maddi gerçekliğinin çok ötesinde, hep bir yetersizlik ve geri kalmışlık vurgusunu paylaşıyor. Gazeteler ve gazeteciler dijital teknolojilere ne kadar uyum sağlarsa sağlasın, varılması gereken hedef her zaman birkaç kilometre uzağa çekiliyor. Böylece teknolojiye dair bu söylem bilimsel alandan tamamen uzaklaşıp bir kehanet halini alıyor. Gerçek sorunlarla gerçekten yüzleşmemenin bir yolu da olan bu söylem, “çözüm”leri, yani tekniği fetişleştirip, piyasaya sürülen yeni araçların üzerine, bu araçların yapıp ettiklerinin çok ötesinde ve ondan bağımsız bir şekilde, sihirli bir hale geçiriyor. Sözgelimi, bir dönem e-posta yoluyla okurlara iletilen haber bültenleri gazeteciliğin güncel sorunlarını çözecek yeni bir araç olarak parlatılır, bu bültenlerin gerçek hayatta başarıp başaramadıklarından bağımsız bir şekilde, bir araç olarak bülten üzerine çokça söz üretilirken, çok geçmeden bunun yerini podcast alıyor ve aynı curcuna, bülteni çoktan tarihe gömen bir coşkuyla, podcast üzerinden sergileniyor. Böylece medyaya yönelik bu teknik bakış, medyanın karşılaştığı sorunları siyasal, ekonomik ve toplumsal bağlamından kopartıp tehlikesiz bir alana taşıyarak, girişimciler için bir yatırım sahası, akademisyenler için ise çalışılacak konu bulma sorununu çözen bir havuz olarak işlev görüyor.

İnsan gazetecinin sonu

Başlangıçta gazetelerin muhtemel ölümünden bahsetmiştik. Ama bu eskimiş bir kehanet. Gazetelerin ölümü artık muhtemel değil mutlak; onun yerine bu kez insan gazetecilerin muhtemel yok oluşundan söz etmemiz gerekiyor. Robot gazeteciliğin, yani insanlar yerine yazılımların otomatik olarak haber üretmesinin, ileride insan gazetecilerin neslini tüketeceği ileri sürülüyor. Adı bile iddialı! Şu an için basit yazılım ve algoritmalarla, oldukça basit haberler üretme işini robot gazetecilik olarak tanımlamak, şimdiden çok geleceğe referans vermek anlamını taşıyor. Bu alanda hizmet veren şirketlerden Narrative Science’ın bir yöneticisinin, kendi algoritmalarının bir gün Pulitzer Ödülü’nü kazanacağını söylemesini de bu bağlamda okumak gerekiyor.[1]

Robot gazetecilik şu an için yoruma ihtiyaç duymayan, aynı kalıpları tekrarlamaya uygun ve belli bir veri setiyle yazılabilen spor, doğal afet, finans, hava durumu haberlerinde kullanılıyor. Örneğin, bir haber sitesi Kandilli Rasathanesi’nin sitesini referans alan bir yazılım ile gerçekleşen depremlerin konum, büyüklük, derinlik gibi verilerini siteden otomatik olarak çekerek insan eli değmeden haberler üretebiliyor. Türkiye’de yaygın olarak kullanılan, haber sitelerinin ajans haberlerini kendi sitesine otomatik olarak ve ajans tarafından geçildiği dakikada yüklemesini de bu yöntemin oldukça basit bir örneği olarak görebiliriz. Dünyada ise robot gazeteciliği aktif olarak kullanan kurumların başında Associated Press (AP) geliyor. Özellikle, verilerin oldukça bol ve önemli olduğu, finans alanına dair haberlerde Forbes ve Reuters da yazılımlar yoluyla haber üretimini hayata geçiren medya kuruluşları. Çin’de ise Wechat’in kurucusu Tencent şirketi tarafından yaratılan Dreamwriter programı finans, teknoloji ve spor hakkında günde 2 bin 500 haber üretiyor.[2] Bu, insanlar tarafından yazılabilecek haber sayısının katbekat üzerinde.

_{Evgeny Morozov}

Evgeny Morozov’a göre haber üreten yazılımlar, 2008 ekonomik krizinden en fazla etkilenen sektörlerin başında gelen medyada bir fırsat olarak görüldü. Gazetecilere kıyasla çok daha fazla haberi, çok daha ucuz ve hızlı bir şekilde üretebilen yazılımlar, insanların aksine hastalanmadan, şikâyet etmeden ve zam istemeden çalışabiliyordu.[3] (Robot kelimesinin “angarya, köle emeği” gibi anlamları olan Slavca Rabota’dan geldiği düşünülürse,[4] robot gazetecilik tanımının tek haklı gerekçesi bu durum olsa gerek. Ancak robot kavramının genel olarak bir bedene işaret ettiğini de not etmemiz gerekir.[5]) Teknolojik yenilik ise, yetenekleri eskimiş, güncele ayak uyduramayan çalışanları işten çıkartmanın en meşru gerekçelerinden birisiydi. Buna karşılık medya yöneticileri, robot gazeteciliğin olumlu yönlerinin konuşulmasını arzu ettiler. AP’nin bir yöneticisine göre yazılımlar aracılığıyla haber üretimi, gazetecilerin yaratıcı ve eleştirel bir faaliyet olarak gazeteciliğe daha fazla zaman ve enerji ayırmasını sağlayacaktı.[6] İnternetin gelişimiyle birlikte verilerin muazzam düzeyde artması ile zaten karmaşık olan ve gittikçe daha da karmaşık hale gelen finans sektöründe üretilen verilerin çözümlenebilmesinin artık algoritmalara muhtaç hale gelmesi de gazeteciliğin dar bir alanına dair böyle bir dönüşümü zorunlu kıldı.

Hesaplanabilirlik arzusu

Gördüğümüz gibi, robot gazetecilik konusundaki gerçeklik spor, hava durumu, finans gibi verilerin önem taşıdığı spesifik alanlarda, karmaşık olmayan yazılımlarla basit haberlerin üretilmesinden ibaret. (Hava durumunu veya maç sonucunu öğrenmek için kaç kişi haberlere başvuruyor acaba?) Ancak buna dair teknik söylem bu aracı ilk olarak işlevinin, sunduğu katkının çok ötesinde genelleştirici bir bakışla temsil etmekte, ikinci olarak ise güncel gerçekliğinden çok gelecekteki potansiyeli üzerinden tanımlamaktadır. Yapay zekâ çalışmalarında kullanılan ayrımlara başvuracak olursak,[7] robot gazeteciliğin güncel pratiği, “sınırları belli görevleri yerine getirme” anlamında dar yapay zekâ iken, onun temsili “öğrendiklerini bir alandan diğer alanlara geçirebilme kabiliyeti”ni niteleyen yapay genel zekâ düzeyinde gerçekleşmektedir. Teknolojinin ideolojik formundan türeyen bu söylem, diğer bütün alanlarda olduğu gibi, güncelin sorunlarını hasır altı ederken, hesaplanabilirliği mevcut ve olası tüm sorunların çözümü olarak önümüze çıkartmakta:

“Dünyayı etkin bir şekilde hesap edilebilir kılma arzusu yüzyılın ortasında füze savunması için kullanılan bilgisayarların yerini aldığı ilk balistiklerden, Siri ve Google arama çubuğuna kadar bilgisayar tarihindeki birçok ufuk açıcı âna götürür. Bu, algoritma çağını sağlama alan ideolojidir ve onun insan bilgisinin ve genel itibarıyla karmaşık sistemlerin durumu hakkındaki baştan çıkarıcı iddiaları, kültür ve kültür makineleri arasındaki ilişkinin merkezî gerilimini biçimlendirir.”[8]

Teknik söyleme göre insan güvenilmezdir ve insan kaynaklı sorunların çözümü insandan beklenemez. Bunun yerine var olan bütün sorunların çözümsüz kalmasının tek nedeni, bunu çözebilecek teknik yeniliklerin henüz ortaya çıkmamış olmasıdır. Sorunları hesaplanabilir, sayısal bir forma dönüştürecek ve buna kesin ve hatasız olarak cevap verebilecek teknolojik çözümler geleceğimizi şekillendirecektir. Oysa mutlak nesnellik iddiasındaki bu söylem kendi içerisinde bile çelişkilidir: “Veri ekonomisine güç veren matematik tabanlı uygulamalar, yanılabilen insanların tercihlerine dayanmaktaydı. Bu tercihlerden bazıları şüphesiz iyi niyetlerle yapılıyordu. Buna rağmen bu modellerin çoğu, insanların önyargılarını, yanlış anlamalarını ve yanlı tutumlarını, giderek hayatımızı daha çok yöneten yazılım sistemlerinin içine kodlamaktaydı.”[9]

Algoritmalar her ne kadar nesnel, betimleyici ve zararsız olarak sunulsalar da, aslında tercihlerden, çıkarlardan ve ideolojik seçimlerden oluşan, yayılmacı birliklerdir.[10] Bu anlamda robot gazeteciliğin şu anki pratikleri dahil olmak üzere egemen kurgusu, gazeteciliğe mutlak bir nesnellik kazandırma iddiasıyla, bütün medya pratiklerinin hesaplanabilir, yönetilebilir ve hesap sorulamaz bir şekle sokulmasıdır. Örneğin, robot gazetecilik dahilinde tartışılan fact-checking (doğruluk kontrolü) faaliyetinin algoritmalar eliyle otomatik olarak yürütülmesi veya gazetelerin toplanan verilere göre okurlarına kişiselleştirilmiş haberler sunması projeleri bugünün sorunlarını çözememenin yanında yeni sorunları beraberinde getirecek, ancak birtakım odakların eline güçlü silahlar da verecektir. Algoritmanın görmek istediğimiz haberleri bize göstermesinden, görmemizi istediği haberleri bize göstermesine giden yoldur bu.

Robotlaşan gazeteci

“Kısa ve belli bir bağlam içerisinde yer almayan haber, ayrıntılı haberle rekabet etmeye başladı. Kısa haber, ticari bakımdan değerlendirilebilir oluşu nedeniyle rağbet gördü. ‘Reclame’ diye adlandırılan tür ile kısa haberlerin tarihini, basının yozlaşmasının tarihinden ayrı olarak kaleme almak, çok güçtür” der Walter Benjamin 1930’larda.[11] On yıllar sonra robot gazetecilik bize kısa, bağlamsız, kişiye özel hazırlanmış, hikâyelerden değil, verilerden oluşan ve tamamen teknik nitelik taşıyan bir haber vaat etmektedir. Gazeteciliğin edebi yönünden tamamen kopan bu haber artık bir metin değil, içeriktir. Bu üretim sürecinin içerisinde bir şekilde yer alan kişi ise gazeteci değil, teknisyen.

_{Walter Benjamin}

Robot gazeteciliğin iddiaları belirli bir geleceği imlese de, içerisinde bulunduğumuz dönemde gazetecilerin robotlaşmasından söz edilebilir. Google aramalarında üst sıralarda çıkmak için önem taşıyan ve içerikleri belli bir formatta ortaklaştıran SEO, gazetecilerin veya medya kuruluşlarında gittikçe daha fazla istihdam edilmeye başlanan SEO uzmanlarının pratiklerini aynılaştırmaktadır örneğin. Ya da sosyal medyada daha fazla beğeni ve tık almak için yapılması gerekenler hem gazetecilerin pratiklerini hem de yazdıkları haberlerin başlığını, spotunu, içeriğini etkilemektedir. Yani algoritmalar henüz haber üretimi işini ele geçiremese de, insanlar tarafından yürütülen haber üretim sürecinin büyük bir bölümünü etkisi altına almayı başarmıştır.

Bütün bu anlattıklarımıza rağmen, hesaplanabilirliğe el vermeyen yapısıyla araştırmacı gazetecilik, hikâye anlatıcılığı ve yorum, tabii ki  gücünü korumaya devam etmektedir. Hatta, belki de veriye boğulduğumuz böyle bir çağda, enformasyon çığının altında kalan insanlar için bütün bunlar daha hayati bir ihtiyaç haline gelecektir. Verilerin derlenip toparlanması, listelenmesi, raporlanması ve iletilmesi değil, bir bağlama oturtulup işe yarar bir hikâyenin parçası kılınması gazeteciliğin geleceğinin temel görevi olacaktır.

•

 

NOTLAR:

---

[1] Rebecca Greenfield, "Robot Journalism Still Doesn’t Sound So Scary", The Atlantic

[2] Christine Schmidt, "Çin haber ajansı yapay zekâyla yenileniyor", Journo

[3] Evgeny Morozov, "A Robot Stole My Pulitzer!", Slate

[4] Mustafa Arslantunalı, Teknopolis: Akıllı Makineler, Dağınık Zihinler, İletişim Yayınları, 2019, s. 306.

[5] Nick Dyer-Witheford, Atle Mikkola Kjosen, James Steinhoff, Yapay Zekâ ve Kapitalizmin Geleceği: İnsandışı Bir Güç, çev. Barış Cezar, İletişim Yayınları, 2022, s. 21.

[6] Jaclyn Peiser, "The Rise of the Robot Reporter", The New York Times

[7] Dyer-Witheford vd., a.g.e., s. 22

[8] Ed Finn, Algoritmalar Ne İster?: Hesaplama Çağında Hayal Gücü, çev. Songül Köse, Tellekt Yayınları, 2020, s. 43.

[9] Cathy O’Neil, Matematiksel İmha Silahları, çev. Akın Emre Pilgir, Tellekt Yayınları, 2020, s. 15.

[10] Ed Finn, a.g.e., s. 21-22.

[11] Walter Benjamin, Pasajlar, çev. Ahmet Cemal, Yapı Kredi Yayınları, 2009, s. 122.