Japon edebiyatı duayeni Donald Keene’in ardından

24 Şubat 2019’da kaybettiğimiz Donald Lawrence Keene akademik eserleri, çevirileri ve yetiştirdiği öğrencileriyle II. Dünya Savaşı sonrasında Japon edebiyatının sadece ABD’de değil, tüm dünyada tanınmasını sağlayan akademisyenlerin başında gelir. Japon edebiyatı araştırmalarına başladığı Kyoto Üniversitesi’nde ondan 50 yıl sonra yüksek öğrenim eğitimi alıp konuk öğretim üyesi olarak da çalışmalar yapmış olmam, Tokyo Yabancı Diller Üniversitesi’nden ödül aldığı 1999 yılında benim de orada burslu değişim öğrencisi olarak öğrenim görmem gibi rastlantılar bir yana, eserlerinden yararlandığım ve akademik yaşamına imrendiğim bir akademisyen olarak Donald Keene’nin ardından kısa bir tanıtım yazısı yazarak onun ülkemizde de anılmasını istedim.

Keene, [1] 16 yaşında Columbia Üniversitesi’nde Fransız ve Yunan Edebiyatı öğrenimi görmeye başlar, bu sırada Çince ve Japoncaya da merak salmıştır ama Japon edebiyatı ve kültürüyle asıl tanışması 1940 yılında olur. Kimi edebiyat otoritelerinin dünyanın ilk romanı olduğunu iddia ettiği Genji Monogatari’nin[2] Arthur Walley tarafından yapılan iki ciltlik İngilizce çevirisini okuyunca, İkinci Dünya Savaşı’nın karanlık ortamı içinde bu eserdeki zarif dünyadan ve müthiş betimlemelerden büyülenmiş olacak ki aynı yıl Ryusaku Tsunoda’nın “Japon Düşünce Tarihi” dersini alarak Japonya’yı anlama gayretini artırır.

1942 yılında üniversiteden mezun olan Keene, bir pasifisttir. Pearl Harbor baskınından sonra ABD savaşa girince, Keene askerde silah kullanmak yerine, 1942 yılının baharında ABD Deniz Kuvvetleri Japon Dili Okulu’nda Japonca öğrenimi görür ve savaşın geri kalan yıllarında ABD ordusunda çevirmen-tercüman olarak Hawaii, Guam, Okinawa gibi yerlerde görev alır.

Donald Keene, 1949’da Columbia Üniversitesi’nde doktorasını tamamlar. Bir süre Cambridge Üniversitesi’nde ders vermesinin ardından, 1955’te Columbia Üniversitesi’ne geçer ve orada 50 yılı aşan bir süre Japon edebiyatı, kültürü ve tarihi üzerine dersler verir. Bu arada 1953 yılında Kyoto Üniversitesi’nde Japon edebiyatı çalışmalarına başlar. Bundan sonraki yıllarda Japonya ikinci yurdu olur, yılın bir kısmını ABD’de, bir kısmını Japonya’da geçirerek Japonya’yı ilk elden tanıtan eserler verir.

Donald Keene, Yukio Mishima ile Toranomon’da Fukudaya restoranında, Tokyo, 18 Haziran 1964.

İlk eseri 1955’te Japanese Literature an Introduction for Western Readers adıyla yayımlanan Donald Keene, Japon edebiyatı, kültürü ve tarihi üzerine, çeviriler de dâhil olmak üzere 25 İngilizce kitap, bir kısmı İngilizcesinden çevrilmiş olmak üzere 30 Japonca kitap kaleme almıştır. Bunların içinde 25 yılını vererek hazırladığı dört ciltlik Japon Edebiyatı Tarihi, Japon olmayan biri tarafından yazılmış en geniş kapsamlı edebiyat antolojisi olma özelliği taşır. Eserleri arasında The Pleasures of Japanese Literature (1988), Emperor of Japan and His World, 1815-1912 (2002) adlı araştırma kitapları ile arkadaş da olduğu Japon yazar Yukio Mishima ve Yasunari Kawabata’nın romanlarının çevirileri, Japon klasik tiyatro türleri Noh, Bunraku ve Kabuki, modern haiku şairi Masaoka Shiki’nin biyografisi, Japon toplumsal yaşamının vazgeçilmez kültür ögelerinden biri olan günlükler üzerine inceleme kitapları vardır.

1986 yılında Columbia Üniversitesi’nde adına Donald Keene Japon Kültürü Merkezi kurulan Keene’in Japonya’dan aldığı çok sayıda ödül içinde Japon Vakfı Ödülü (1983), Tokyo Yabancı Dilleri Üniversitesi Ödülü (1999), Japon Devleti Kültür Nişanı (2008) vardır.

2011 yılı mart ayında Japonya’daki büyük deprem ve tsunami felaketinin ardından Japonya’dan ayrılan yabancıların aksine o, devamlı olarak Japonya’da ikamet etmeye başlar ve bir yıl sonra da Japon vatandaşlığına geçer.

Keene, 30 Nisan 2012 tarihinde Japon devlet televizyonu NHK’de kendisiyle yapılan söyleşide Japonya vatandaşlığına geçme nedeni ile ilgili soruya şu yanıtı vermiştir:

“Ben Amerika’da doğup büyüdüm. Hatta dört yıl askerlik yaptım. Vatanseverlik görüşümü anlatmam zor ama kesinlikle Amerika’ya karşı sevgim bitmiş değil. Ne var ki, şu an Japonya’yı her yerden daha çok seviyorum. Her toplumda, her ülkenin siyasetinde sorunlar vardır, bu anlamda mükemmel ülke diye bir şey yoktur. Japonya’nın da kendiyle çeliştiği konuları, sorunları var ama bunlar Japonya’nın harika bir ülke oluşunu değiştirmiyor.”[3]

Donald Keene, evlatlık oğlu, Bunraku sanatçısı Seiki Keene’in de belirttiği gibi, 96 yaşında çok sevdiği Japon topraklarında hep istediği gibi, bir Japon olarak yaşama gözlerini yumdu.[4]

Ülkemizde Donald Keene’in eserleri bilinmiyor. Aslında Japon edebiyatında son yıllarda çeviri çalışmalarında bir yoğunluk olsa da, henüz klasik Japon edebiyatını hiç bilmiyoruz. Japonya’nın mitolojisi, Ortaçağ tarihi, inançları ve benzeri konuları üzerine faydalanılacak Türkçe kaynaklar çok sınırlı. Bu noktada, Keene’in Japon edebiyatı, kültürü ve tarihi üzerine eserlerinin Türkçeye çevrilmesi Türkiye’deki Japonya çalışmalarına büyük katkı sağlayacaktır.

[1] Donald Keene hakkında detaylı bilgiye Columbia Üniversitesi Donald Keene Japon Kültür Merkezi’nin internet sitesinden ulaşılabilir: keenecenter.org

[2] Genji Hikâyeleri, imparatoriçenin nedimesi Murasaki Shikibu tarafından 11. yüzyıl başında yazılmış olup Heian Dönemi Japonya’sında Prens Genji’nin serüvenlerini konu alır.

[3] Bu söyleşi 2013 yılında Neden Japon Oldum? Japoncanın Büyüsüne Kapılarak adıyla kitap hâlinde yayımlandı: Watanabe Ayumi (söyleşen), Keene, Donald, Watashi ga Nihonjin ni Natta Riyū, Nihongo ni Miserarete, PHP Kenkyujo, 2013, s. 116.

[4] The Mainichi, “Scholar Keene was inspired by ‘Tale of Genji’ to study Japanese Literature, culture. https://goo.gl/FFDEKb (25 Şubat 2019).