Günümüzdeki gazetelerin öncüsü olarak kabul edilen yazılı haberlerin tarihi MÖ 59 yıllarındaki Roma İmparatorluğu’na kadar uzanıyor. O yıllarda Batı dünyasının ve çok konuda yeniliğin merkezi olan Roma’da Julius Sezar önderliğinde “günlük faaliyetler” olarak tanımlayabileceğimiz Latince “Acta Diurna” isimli bir çalışma yapılmış. Bu çalışmada çoğunlukla doğum, ölüm, evlilik, boşanma, kuruluş, askeri bildirimler, atlı araba yarışları, spor karşılaşmaları ve infazlar gibi geneli ilgilendiren haberler taş veya metal levhalara oyularak Roma Forumu'na asılmış; bülten halinde halka duyurulmuş.
Çin’de benzer özellikte ilk el yazması gazete MS 8. yüzyılda görülmüş, yönetim tarafından yayımlanan bu bülten, imparatorluk sarayında alınan kararları, hükümet atamalarını ve diğer resmi bilgileri halka duyurmak için kullanılmış.
İlk el yazması gazete
Gazete tarihine geçen ilk gazete MS 890 yılında çıkan “Chronicle” olmuş; içeriğinde yıllar boyunca yaşanmış toplumsal olayların yer aldığı elle çoğaltılan bu Anglo Sakson bülten, Kral Büyük Alfred’in talebi üzerine yayınlanmış. Orijinalinden elle kopyalanıp çoğaltılarak İngiltere'deki manastırlara dağıtılan bu gazete yerel kaynaklarda kısmen bağımsız olarak güncellenmiş.
Anglo Sakson Chronicle yazmalarının ilk orijinal hali olmasa da bütünüyle veya kısmen günümüze 9 tanesi ulaşmış; bunlardan 7 adedi British Library’de, biri Oxford'daki Bodleian Kütüphanesinde, en eskisi de Cambridge'deki Parker Kütüphanesi koleksiyonlarında sergilenmekteymiş.
Orta Çağ yaşanmışlıkları hakkında tarihçilere ipucu sağlayan “Chronicle” yazmaları MS 11 ila 12. yüzyıllar arasında Peterborough Manastırı yönetiminde hazırlanmış. En eskisi Alfred'in saltanatının sonlarına doğru basılmış olan bu gazetenin günümüze ulaşmış en yakın tarihlisi 1116 yılından kalmış, o da çıkan bir yangının ardından Peterborough Manastırında kopyalanan nüshaymış.
Gazete adı madeni paradan geliyor
1556'da Venedik Hükümeti “Notizie scritte” ismiyle el yazması olarak aylık dağıtılan bülten hazırlamış. Bu yazılı duyuru bültenine okuyucuların o dönemde Venedik’te tedavülde olan “gazetta” isimli küçük bir madeni para ödeyerek ulaşabilmesi nedeniyle "gazzetta" adı verilmiş; bu kelime daha sonra birçok dilde "gazete" anlamında kullanılmış.
Matbaanın icadına kadar el yazısı ile hazırlanan yayınlar anladığımız anlamda gazetelerin bazı özelliklerini taşısa da içerikleri belirli konularla sınırlı kaldığı için hiçbiri gerçek gazete olarak kabul edilmemiş.
İlk modern gazete Almanya’da basılmış
Basılı gazete ve dergilerin ortaya çıkması için matbaanın yaygınlaşması beklemek gerekmiş, 1605 yılında Johann Carolus'un Almanya’da çıkardığı “Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien” gazetesi basın dünyasında atılan önemli bir adım olmuş.
17. yüzyılın ilk yarısında haftalıklar Basel, Frankfurt, Viyana, Hamburg, Berlin ve Amsterdam'da ortaya çıkmış.
1621'de İngiltere, İtalya, Almanya, Macaristan, Polonya, Bohemya, Fransa ve Avrupa’nın Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde haftalık haberler yapan gazeteler basılmış.
İlk gazete reklamı, 1625 yılında İngiltere'de yayınlanan "The Weekly News" adlı gazetede çıkmış; reklam ilaç tanıtımına yönelikmiş.
1641 yılında gazete yayınları Fransa ve İspanya üzerinden Avrupa'nın hemen hemen her ülkesine yayılmış. Almanca, Fransızca, Felemenkçe, İtalyanca, İspanyolca ve İngilizce gazeteler yayınlanmaya başlamış; Avrupa basılı gazetelerin merkezi olmuş.
Erken yıllarda çıkmış bu gazeteler iki ana form şeklinde basılmış; bazıları Hollanda “corantos” tarzı olarak anılarak 2 ila 4 sayfalı olarak küçük boyutlarda çıkmış, diğer gruptakiler de Alman ekolünde, geniş boyutta 8 ila 24 sayfalık broşür şeklinde dağıtılmış. İlk yıllarda birçok yayıncı Hollanda formatında baskı yapmaya başlasa da popülerlikleri arttıkça daha büyük olan Alman tarzına geçmişler.
Sansür ve basın özgürlüğü
Bu yıllarda çıkan gazetelerin birçoğu hükümet tarafından desteklendiği ve içeriği güç erklerine uygun olarak düzenlendiği için yerel haberler ve siyasi gelişmeler hakkında haber yapmıyorlarmış; hepsi son derece pahalı olduğundan yalnızca ayrıcalıklı azınlık tarafından okunuyormuş.
1641 yılında İngiltere'de Oliver Cromwell liderliğindeki Parlamentonun Kral I. Charles'ı uyarması ve sonrasında da devirmesiyle başlayan iç savaş sırasında gelişmeler hakkında halkı bilgilendirmek ve destek istemek ihtiyacı akla hemen gazeteyi getirmiş. Kasım 1641'de “The Heads of Severall Proceedings in This Present Parliament” adıyla haftalık olarak çıkan gazete -belki de ilk kez- iç haberlere odaklanmaya başlamış. Halk gelişmelerden bilgilenmek ve önemli olayların haberlerini almak için yerel gazetelere yönelmiş, günlük olarak basılan gazeteler elden ele dolaşmaya başlamış.
Gazetelerin siyaseti şekillendirmeye başlaması yeni bir gücün ortaya çıkmasını sağlarken gazeteler toplumu ilgilendiren tüm olayları kısa da olsa iç sayfalarda işlemeye başlamışlar. Gazetelerde günlük siyasetin ve politik arenada yaşananların yer alması çok kısa bir süre içinde denetimi ve sansürü alevlendirmiş. İngiliz edebiyatının en büyük şairlerinden biri olarak kabul edilen John Milton, 1644 yılında sansürü kınayan ünlü Areopagitica adlı eserinde tarihin en etkili ifade özgürlüğünü anlatmış, basın özgürlüğünü tutkuyla savunmuş; günümüze kadar büyüyerek gelen sansür tartışmasını ta o yıllarda başlatmış.
Gazeteler dünyanın her yerinde
İtalya’daki ilk modern gazete, 1664 yılında Mantova şehrinde "Gazzetta di Mantova" adıyla yayımlanmış. Hâlâ yayın hayatına devam eden bu gazete basın tarihine dünyanın en eski aktif gazetelerinden biri olarak geçmiş.
İlk Amerikan Gazetesi olan “Publick Occurrences both Foreign and Domestic” 25 Eylül 1690’da Boston’da yayınlanmış ama sömürge yönetimi tarafından tepki gördüğü için sadece tek sayı çıkabilmiş. Amerika Birleşik Devletleri’nde düzenli olarak basılan ilk gazete Benjamin Franklin’in erkek kardeşi James tarafından çıkartılmış.
Britanya Hindistan’ındaki ilk gazete, 1780 yılında Kalküta'daki bir matbaada basılan Hicky's Bengal Gazette olmuş.
1795 yılında, "Bulletin des Nouvelles" adıyla İstanbul'daki Fransız Büyükelçiliği tarafından Fransızca olarak basılan yayın Osmanlı'da ilk gazete olarak kayıtlara girmiş ve 1796 yılının mart ayına kadar iki haftada bir yayınlanmış. Büyükelçi Verninac Saint Maur'un Fransa'ya dönmesiyle gazetenin yayını da durmuş.
Pakistan sınırları içinde basılan ilk yerel gazete "Jam-e-Jahan Numa" adıyla 1822 yılında Farsça olarak Lahor'da yayımlanmış.
Çin'de özellikle Batılı tüccarlar ve misyonerler için İngilizce olarak basılan ilk gazete "North China Herald" ismiyle 1850 yılında Şanghay'da yayınlanmış. Çince yayımlanan ilk modern gazete ise "Shen Bao" ismiyle 1872 yılında yine Şanghay'da basılmaya başlanmış.
Reklamlar gazete maliyetlerini düşürmüş
1704 yılında Amerika'da yayımlanan "The Boston News - Letter", düzenli olarak reklam basan ilk gazete olmuş. Ancak, sistematik ve düzenli gazete reklamcılığı 17. yüzyılın sonlarında gelişmeye başlamış. Özellikle Fransa ve İngiltere'deki gazetelerin ticari ilanlara yer vermesiyle gazetecilikte yeni bir dönem açılmış, farklı ellerde tasarlanan gazeteler kar eden ticari yapılanmalar olarak ortaya çıkmaya başlamış.
Modern reklamcılığın gelişimi 19. yüzyılda, sanayi devrimiyle birlikte hız kazanmış. Bu dönemde gazete ve dergilere verilen ticari ilanlar yaygınlaşmış; çok sayıda profesyonel reklam ajansı kurulmuş.
Reklam alan gazetelerin maliyeti önemli ölçüde düşünce fiyatlar çok daha geniş bir nüfusun ulaşabileceği bir seviyeye inmiş ve basılı medya hızla büyüyerek günlük hayatın ayrılmaz bir parçası haline gelmiş. Tiraj arttıkça reklam gelirleri de artmış, gazeteler altın çağları yaşamaya başlamış.
Sanayi Devrimi gazete okumayı kitlelere yaymış
Matbaanın hızla gelişmesi ve teknolojik gelişmeler de gazete maliyetlerini düşürmüş; sanayideki dönüşüm düşük maliyetlerle çok daha fazla sayıda kopya basılmasına olanak sağlamış.
Fotoğrafın icat olmadığı, icadından sonra da yaygınlaşmadığı yıllarda haber -hikâye anlatımında görselleri el çizimi illüstrasyon şeklinde kullanan gazeteler dünyanın dört bir yanından verileri hızlı bir şekilde almak için mektup ve telgraf kullanıyor, hedef kitlelerine ulaşmak için dağıtım kanalları kurmaya çalışıyormuş.
Artık gazeteler toplumları oluşturan bireylerin siyasi görüşlerini şekillendirmede önemli bir etkiye sahip durumdaymış; yayınların çoğu siyasi görüşlerini yaymaya çalışan zengin kişilere aitmiş.
Osmanlı’da gazete
Osmanlı yönetimi tarafından basılan ilk Türkçe gazete "Takvim-i Vekayi" ismiyle 1831 yılında II. Mahmud’un emriyle yayımlanmış. Devletin resmî gazetesi olan bu yayın, Osmanlı sarayının kararlarını ve resmî duyurularını halka aktarmış.
Bu gazeteden tam 10 yıl sonra ilk özel Türkçe gazete ise "Ceride-i Havadis" ismiyle 1840 yılında İngiliz asıllı William Churchill tarafından çıkarılmış.
Kırım Savaşında Batı ülkeleri ile yakınlaşmanın ve Avrupa’ya yapılan yolculukların etkisiyle gelişmeye başlayan Osmanlı sosyal hayatında görülen değişime paralel olarak basın algısı da yerleşmeye başlamış; 1860 yılında Şinasi ve Agah Efendi tarafından yayımlanan "Tercüman-ı Ahval", Osmanlı vatandaşları tarafından çıkarılan ilk özel gazete olurken onu 1862 yılında Tasvir-i Efkâr izlemiş.
Devletten bağımsız olarak kurulan ve izlenen politikaları yer yer eleştiren bu gazetelere daha sert muhalefet yapan Muhbir Gazetesi de 1866 yılında eklenince Osmanlı’da basının kendi içinde bir ağırlığı oluşmuş ve etrafında okuyuculardan oluşan kamuoyu yeşermeye başlamış.
Modern çağın gazeteleri
1900’lü yıllarda basın sektöründe çok şey değişmiş; o günlerin olağanüstü buluşlarından olan telefon, telgraf, telex ve faks erişimi basın sektörünün hızlı haber alma ve yayma yetisini etkilemiş.
Ardından gelen teknolojik gelişmeler yaşadığımız 3-5 yıla yüzyılların gelişmelerini sığdırınca insanlar buluşların birine şaşırırken diğerinin mucizevi ışıltısı içinde kalmış.
Fakat olan gazetelerin çevrilen sayfalarına olmuş, basılı tirajlar düşerken dünyanın her yerinde internet çağı başlamış.
İlk dijital gazete, The Columbus Dispatch tarafından 1980 yılında yayımlanmış; çevrimiçi olarak telefon hattından “CompuServe” isimli platforma bağlananlar haberleri okuyabilmişler.
Ancak, tam anlamıyla internet tabanlı ilk gazeteler olarak kabul edilen yayınlar 1993 yılında İnternet üzerinden erişilebilir hale gelen The Chicago Tribune'un "Chicago Online" hizmeti ile The San Jose Mercury News'un "Mercury Center" platformu olmuş.
1994 yılında, İngiltere’nin ünü The Daily Telegraph ile Amerika’nın The New York Times Gazeteleri kendi web sitelerini kurarak internet gazeteciliğinde önemli adım atmışlar. 2000’li yıllara girildiğinde birçok büyük gazete internet sürümlerini tasarlamaya başlamış.
Hiçbir görüşün gazetecilikten daha değerli olamayacağı gazete; T24
Finansal ve ideolojik takıntıları olmadan tamamen bağımsız gazetecilik yapmaya odaklanan, siyasal, bürokratik, ekonomik güç odaklarının talep ve baskılarından uzakta olarak çarpık medya mimarisine alternatif olarak kurulan “T24” 1 Eylül 2009 tarihinde yayın hayatına başlamış.
Bu iddiası doğrultusunda hiçbir kişi, kurum, dernek, şirket, hareket, devlet, fon ve benzeri bir oluşumdan maddi destek almayan, kendi üretmediği hiçbir imkânı tüketmeyen T24 “hiçbir görüş ve inancı haberciliğin önüne koymamaya” kimliklere bakarak gazetecilik yapmamaya çalışıyor.
Siz değerli okuyucuların ve bizim gibi amatör katkı verenlerin tuz taneleri çorbadan eksilmesin. Keşke takipçisi olduğum Gazete Duvar da ayakta kalsa, yayınına devam edebilse!
Gazete koleksiyonculuğu
Eski gazete toplamak ve tarihi değerleri olan nüshaları biriktirmek dünyanın her yerinde koleksiyonerleri peşinden koşturan, göze hoş gelen, herkesin yapabileceği ve nispeten uygun bir bütçe ile başlanabilecek bir tema! Üstelik dünyanın her yerinde basın organları, kütüphaneler, üniversiteler, enstitüler ve belli bir alanda çalışan sivil inisiyatifler eski gazete koleksiyonlarını dijital ortamda sergiliyor, araştırmacıların hizmetine sunuyor; müzayedelerde eski gazeteler satılıyor.
1870 yılından başlayan bir süreç içinde İstanbul’da çok farklı dillerde basılmış gazetelerden oluşan koleksiyonum beni mutlu eden değerlerimden. Sayfalarını her karıştırdığımda bana farklı şeyler öğreten ve gerçekle yüzleştiren eski gazetelerim bir gün bizim de olmayacağımız bu dünyada geçerli olan tek şeyin kültürel değerleri gelecek nesillere aktarmanın bir görev olduğunu hatırlatmakta!
Hayatımız için önem taşıyan doğum, evlilik, mezuniyet gibi özel günlerde alacağımız o günün tarihini taşıyan gazeteler eminim ileride çok şeyden daha değerli olacaktır, bir gün kıymetini bilen ellerde değeri biçil(e)mez hediye olarak görülecektir.
Bir sonraki çalışmamda önce çocuk dergilerini sonra da ülkemiz özelinde Doğan Kardeş Dergisinin öyküsünü yazmaya çalışacağım. Çocuk dergileri ve Doğan Kardeş’le ilgili anılarınızı, birikimlerinizi, değer verdiklerinizi benimle paylaşırsanız belki içinde sizlerin de içinde olacağınız bir çalışmayı paylaşırız; aynı Doğan Kardeş’in sayfalarındaki gibi!
Güzellikleri biriktirmenizi dilerim.
https://odp.library.tamu.edu/mediacommunication2e/chapter/history-of-newspapers/
https://blog.quintype.com/business/a-brief-history-of-newspapers
https://odp.library.tamu.edu/mediacommunication2e/chapter/history-of-newspapers/
The Book of Origins, Trevor Homer
https://libguides.nypl.org/newspapers_genealogy/history
https://www.britannica.com/topic/newspaper
https://oer.pressbooks.pub/mediacommunication/chapter/history-of-newspapers/
https://study.com/academy/lesson/exploring-the-origins-of-newspapers.html
https://historytimelines.co/timeline/newspaper-industry
https://newsmediauk.org/history-of-british-newspapers/
https://www.medievalists.net/2021/05/how-newspapers-existed-china-900-years-ago/