Tuğrul Akşar

10 Ağustos 2021

Olimpiyat ekonomisi: Kim kazandı, kim kaybetti?

Modern olimpiyatların ve olimpizmin kurucusu Fransız Pierre de Coubertin'in felsefesine göre olimpizm, maddi bir çıkar beklentisi olmaksızın, insanlara ilham veren, bireyi ahlaken dönüştüren, amatör ruhla sporcuların yarıştığı bir sportif etkinlik olmalıydı...

Pandemi nedeniyle 2020 Temmuz'unda Tokyo'da düzenlenmesi gereken olimpiyatlar 23 Temmuz 2021'de başladı ve 8 Ağustos 2021'de de sona erdi. 206 ülkeden 11 bin sporcu 36 branşta 339 altın madalya için mücadele etti.

Olimpiyat düzenlemek büyük bir organizasyon ve yüksek bir bütçe gerektiriyor. Finansal bütçe tek başına yetmiyor, aynı zamanda Dünya Olimpiyat Komitesi bu sportif organizasyonun hangi ülkede ne zaman düzenleneceğine de karar veriyor.

Doğal olarak yüksek maliyetlere sahip bu organizasyon, düzenleyen ülkelere önemli bir prestij sağlarken, diğer taraftan çok pahalıya mal olabiliyor. Tıpkı toplam maliyetin 25 milyar dolara ulaşması beklenen Tokyo 2020 olimpiyatları gibi.

Bu bağlamda Tokyo 2020 olimpiyatları özelinde ve genel olarak ta geçmiş olimpiyatları göz önüne alarak, bu tür organizasyonların ekonomik, finansal maliyetlerini irdeleyeceğiz.

Özetle, bu organizasyonun kazananı ve kaybedenleri kimler oldu? Bu soruya yanıt bulmak için oyunun ve paydaşlarının ekonomik ve finansal analizini yapacağız.

İlk bölümde olimpiyat oyunlarının genel maliyetlerine bir bakalım.

Tokyo Olimpiyatları bütçeyi aştı

Tokyo 2020 olimpik oyunları maliyeti şimdiden 15.4 milyar dolara ulaştı.[1]

Tokyo Olimpiyatları, 15 milyar dolarlık 2012 Londra olimpiyatlarını[2] geride bırakan tarihin en pahalı olimpiyatları olacak gibi görünüyor. Tokyo Olimpiyatları tarihin en pahalı olimpiyatları olacak.

Yetkililere göre, 15.4 milyar dolar olarak harcama bütçesi öngörülen olimpiyat, Japon hükümet denetçilerinin raporlarına göre 20 milyar doları aşacak. Nihai maliyetlerin 25 milyar dolara kadar yükselmesi bekleniyor.[3] Japon hükümeti bu olimpiyata talip olduğunda, Olimpiyat komitesine verdiği tahmini bütçe yaklaşık 7.3 milyar dolar civarındaydı.[4] Oysa, şu anki maliyetler orijinal bütçenin neredeyse üç katına yükseldi.

Yetkililere göre, bütçe 15.4 milyar dolar, ancak Japon hükümet denetçileri toplam harcamanın 20 milyar doları aştığını, Tokyo Olimpiyatlar için teklifini bir araya getirdiğinde yaklaşık 7.4 milyar dolarlık orijinal tahminin neredeyse üç katı olduğunu söyledi.

Bu tutar, Tokyo 2020 Olimpiyat oyunlarını daha şimdiden tarihin en pahalı olimpiyatı konumuna taşıdı. Tokyo Olimpiyatlarına kadar en yüksek maliyete sahip olimpiyat 15 milyar dolarlık maliyetiyle Londra Olimpiyatları olmuştu.

Bu, Oyunların şimdiye kadarki en pahalı Londra Olimpiyatlarının toplam maliyetinin 11,04 milyar dolar üzerine çıkmasına neden oluyor.

Olimpiyat maliyetleri üzerine yapılan bir araştırmaya göre, Olimpiyat Oyunları herhangi bir ülkenin düzenleyebileceği en pahalı mega etkinliklerden biri. Olimpiyat maliyetleri üzerine yapılan bir araştırmaya göre, Olimpiyat Oyunları herhangi bir ülkenin düzenleyebileceği en pahalı mega etkinliklerden biri.

Olimpiyat Oyunları Olimpiyatları maliyetlerinde bir araştırmaya göre, herhangi bir ülke organize edebilir en pahalı mega olaylardan biridir.

Çalışmaya göre, olimpiyatlara ev sahipliği yapmanın sporla ilgili ortalama maliyeti 12 milyar dolar ve sporla ilgili olmayan harcamalar tipik olarak bunun birkaç katı.[5]

Oxford Üniversitesinin Eylül 2020 itibariyle yaptığı bir araştırmaya göre, 1960'dan 2016'ya kadar düzenlenen yaz olimpiyatlarında bütçe harcamaları ortalama yüzde 213, kış olimpiyatlarında ise yüzde 142'lik 'lik bir artış gösterdi. Yaz ve kış olimpiyatları toplamında ise ortalama bütçe artışı yüzde 172 oldu.[6] 

Pandemik olumsuzluklar nedeniyle geçen yıl yapılması planlanan Tokyo 2020'nin, 2021'e ertelenmesi ve olimpiyat oyunlarının seyircisiz oynanıyor olması da organizasyonun maliyetlerini Japon iş gazetesi Nikkei'ye göre 2,8 milyar dolar civarında artırdı.[7] Ertelemenin Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC)'ni de 800 milyon ABD dolarına yakın bir zarara uğrattığı ifade ediliyor.[8]

Japon hükümeti bu olimpiyat nedeniyle oluşacak harcamaların 5.6 milyar dolarlık kısmını sponsorlardan, kalan bölümünü de kamu bütçesinden karşılamayı hedefliyor.[9]

Japon hükümeti bu organizasyondan tahmini 721 milyar Yen (Yaklaşık 6.5 milyar dolar) civarında gelir bekliyor.[10]

"Halka rağmen ve ne pahasına olursa olsun!" Olimpiyat

Eğer pandemi gerçekleşmemiş olsaydı, 2020 Olimpiyatları Japonya için gerçekten beklendiği gibi ekonomik ve sportif anlamda bir festivale dönüşebilirdi.

Yaz Oyunlarını Tokyo'ya getirmenin başlangıçta Japonlar için iki önemli amacı vardı. Bunlardan ilki, Japonya'nın 2011'de kuzey Pasifik kıyılarını harap eden deprem, tsunami ve nükleer felaketin neden olduğu ekonomik ve sosyal yaraların sarılması bu olimpiyat ile mümkün olabilirdi.


Çizim: Hilal Özcan

İkincisi de, Japonlar özellikle bu organizasyon ile başta turizmde çok ciddi canlanma ve bunun ekonomiye olumlu etkisi olabileceğini tahmin etmekteydiler. Bu sayede yaklaşık otuz yıldır devam eden ekonomik resesyondan çıkabilme olasılığı da mümkün olabilecekti.

Bu iki temel amacı yaşama geçirmek için 2013'te dönemin başbakanı Shinzo Abe hükümeti, Japonya'nın oyunlara ev sahipliği yapabilmesi için her türlü maliyete katlanacağını ifade ediyordu.[11]

Yukarıda dile getirilen iki temel amacın dışında Japonların üçüncü (bence de asıl saik) bir başka amaçları daha vardı. Bu da: Çin ile hayatın her alanında girişilen yıkıcı rekabette geride kalmamaktı. Çünkü, 2022 kış olimpiyatları Çin Beijing kentinde düzenlenecekti. Çin ile ekonomik rekabette geride kalan Japonya, ekonomik durgunluğu aşabilecek manevilalardan birisi olarak olimpiyatları görüyordu. Nitekim 1994'te 4.9 Trilyon dolar GSMH'sı bulunan Japonya 1990'lı yılların ikinci yarısından itibaren resesyona girmişti. 2020 sonu itibariyle 5 Trilyon dolar GSMH'ya sahip bulunan Japon ekonomisinde geçen 26 yıllık büyüme yüzde 08 civarında gerçekleşmişti. Oysa, 1994'te 561,7 Mio dolar GSMH'sı bulunan Çin'in ekonomik büyümesi bu süreçte tam 26 kat artarak 14.7 Trilyon dolara ulaştı. [12]1990'lı yıllarda dünyanın iki süper gücünden birisi konumundaki Japonya'nın yerini bugün Çin almış vaziyette. Çin günümüz küresel ekonomisi ve siyasetinin en önemli aktörlerinden birisi konumunda.  

Hal böyle olunca, Japon hükümeti "Halka rağmen ve ne pahasına olursa olsun", bu olimpiyatı düzenlemeyi göze alan bir politik yaklaşım sergiledi.

Ne var ki, Japonya için peri masalı gerçekleşmedi. Pandemi olimpiyatlara yönelik tüm hesap ve kitabı rafa kaldırdı.

Japon devlet televizyonunun yaptığı yeni bir ankete göre, Japonların yüzde 80'inden fazlası virüs nedeniyle ertelenen Olimpiyatlara ev sahipliği yapmaya karşı çıktı.[13]

Yukarıda verdiğimiz verilerden hareket edildiğinde, Tokyo 2020'den 721 milyar (Yaklaşık 6,5 milyar dolar) Yen gelir beklentisi olan Japonya'nın katlanacağı toplam maliyetin 25 milyar dolara çıkması durumunda gelir gider farkı aleyhte 18,5 milyar dolara ulaşacak. Sponsorlardan sağlanacak ilave 5,6 milyar dolarlık ek katkı bu zararı 12,6 milyar dolara geriletmiş olacak. Yani bu tutar hazine kaynaklarından karşılanacak. 

Olimpiyatların Japon ekonomisine etkisi ise pandemik olumsuzluklar nedeniyle çok sınırlı düzeyde olacak. Ancak, televizyon yayınları etkisiyle turizm ve diğer ekonomik aktiviteler nedeniyle olimpiyatların 2021-2030 arası ekonomik etkisinin yaklaşık 30 milyar dolar civarında olabileceği öngörülüyor.[14] Ne var ki, bu öngörülen gelir maalesef pandemi öncesi bir tahmin. Japonların 20 milyon turistin ülkelerine geleceği[15] beklentisine dayalı bir olası gelirden söz ediyoruz. Kaldı ki, bu etkinin oyunlardan sonra on yıllık bir süreçte oluşması beklenmekteydi. Böyle bir gelir gerçekleşse bile, oluşacak gelir Japon GSMH'nın ancak binde altı (yüzde 06)'sına karşılık geliyor ki, toplam ekonomik büyüklük içinde küçük bir tutarı ifade ediyor. 

Olimpiyatlar kâr eder mi? 

Oxford Üniversitesi'nin 1960 ile 2016 arası düzenlenen olimpiyatları ekonomik mercek altına aldığı araştırmaya göre[16], 1980'lere kadar olimpiyat oyunlarının ekonomik faturası zararla sonuçlanmıştı. İlk olarak 1984 Los Angeles olimpiyat oyunlarıyla, bu oyunlar kazanç kapısına dönüştü. Günümüzde küreselleşmenin nimetlerinden daha fazla yararlanır hale gelen olimpiyat oyunları artık önemli bir ekonomik etkinlik haline geldi. Bu kapsamda bakıldığında, olimpiyat oyunları çok maliyetli birer sportif organizasyon olmakla birlikte, önemli bir ekonomik faaliyet alanı haline de geldi. Örneğin, Londra 2012 olimpiyatları 15 milyar dolarlık bir maliyete ulaştı.  

Oxford Üniversitesi araştırmasına göre 1980-2016 yaz olimpiyatlarının ortalama maliyetleri 6 milyar dolar seviyesinde gerçekleşirken, 2007-16 arası yapılan yaz olimpiyatlarının ortalama maliyetleri ise iki kat artarak 12 milyar dolara ulaştı. Kış olimpiyatları ve yaz olimpiyatlarını bir arada düşündüğümüzde ortalama olimpiyat maliyeti 1960-2016 arası 4.5 milyar dolar olarak gerçekleşti. [17] 

Olimpiyatlarda kim kazandı?

Buraya kadar gördük ki, olimpiyat düzenlemek zahmetli ve pahalı bir iş. Bu sportif etkinlik, kamu bütçesine çok ciddi ekonomik ve finansal yük getiriyor. Bugüne kadar yapılan olimpiyatlarda ev sahibi olup da para kazanan çok az ülke bulunuyor. Bu bağlamda 1984 Los Angeles, 1992 Barcelona ve 2012 Londra olimpiyatlarını düzenleyen ülkeler ev sahibi olarak kar elde ettiler. Bu ülkelerin orta ve uzun vadede neden kar ettiklerine bakıldığında ise çok sağlam bir sportif alt yapıya, üstün iletişim ve teknoloji alt yapısına, ulaşım kolaylığına sahip olduklarını, turizm açısından önemli destinasyonlar olduklarını, önemli bir spor kültürüne sahip bulunduklarını ve ekonomik anlamda önemli bir büyüklüğe sahip olduklarını görüyoruz. Küreselleşme ile birlikte maliyetlerin ikiye katlanması, olimpiyat düzenlemeyi karlı kılmaktan çıkardığı gibi, Covid-19 örneğinden de görülebileceği üzere beklenmeyen riskler tüm olası getirileri de götürebilmektedir.

Peki bu işten kimler kâr ediyor?

Bu işten kar eden iki kurum var. Bunlardan ilki Dünya Olimpiyat Düzenleme Komitesi (IOC) ve yayıncı kuruluş olan Amerikan NBC televizyonu…

Biz öncelikle Dünya Olimpiyat Komitesi'ne bir bakalım. (International Olympic Committee- IOC) 

IOC bir spor örgütü olmaktan çok finansal bir şirkete döndü 

IOC resmi web sayfasında kendisini, "23 Haziran 1894'te kurulan, kar amacı gütmeyen bağımsız bir uluslararası organizasyon" olarak tanıtıyor. "merkezi İsviçre'nin Lozan kentinde bulunan kuruluşun, gelirlerinin yüzde 90'ını sporun ve her seviyedeki sporcuların gelişimi için daha geniş spor hareketine dağıttığı"nı tanıtım sayfasında belirtiyor.

IOC kendisini "Olimpiyat Oyunlarının koruyucusu ve Olimpik Hareketin lideri" olarak konumlandırıyor. Görev tanımını yaparken de, küresel bir organizasyon olduğunun altını çizerek, "Sporcular, Ulusal Olimpiyat Komiteleri, Uluslararası Federasyonlar, Olimpiyat Oyunları Organizasyon Komiteleri, Dünya Çapında Olimpiyat Ortakları ve Olimpik yayın ortakları dahil olmak üzere tüm Olimpiyat paydaşları arasında işbirliği için bir katalizör görevi gören bir yapısı " olduğunu, ayrıca Birleşmiş Milletler ve diğer uluslararası kuruluşlar dahil olmak üzere kamu ve özel makamlarla işbirliği yaptığını ifade ediyor ve devam ediyor: "Uluslararası Olimpiyat Komitesi'nin vizyonu, Spor Yoluyla Daha İyi Bir Dünya İnşa etmektir."[18] 

Peki IOC gerçekten de böylesi ulvi amaçlarla mı hareket ediyor? Bunu anlayabilmenin yolu bu kuruluşun yıllık faaliyet raporunda yer alan finansal verileri analiz etmekten geçiyor.[19]

Şimdi biz IOC'nin finansal durumuna bir göz atalım.

Öncelikle IOC'nin elde ettiği gelirlere ve bu gelirlerin nereden geldiğine bir bakalım. 

IOC'nin gelirlerinin yüzde 90'ı Olimpiyat Oyunlarından, yüzde 10'luk bölümü de diğer alanlardaki etkinliklerden geliyor. 

IOC'nin 2020 faaliyet raporuna göre 2020 toplam gelirleri 4 milyar dolar olarak gerçekleşmiş olup bu gelirlerin yüzde 73'ü yayın hakları satışından elde olunmaktadır. Kalan tutarın yüzde 18'lik kısmı pazarlama ve satış gelirlerinden, kalan yüzde 9'luk kısım da diğer gelirlerden oluşmaktadır.

Bu kapsamda bakıldığında IOC'nin 2016 Rio Olimpiyatlarından 2.9 milyar dolar yayın hakları satış geliri elde ettiği görülmektedir.

IOC 2001-2004 arası toplam 3 milyar, 2005-2008 arasında 3.9 milyar, 2009-2012 arası 5.2 milyar ve 2013-2016 arası da 5.7 milyar dolar olmak üzere 2001-2016 arası toplam 17.8 milyar dolar kümule gelir elde etmiştir. 

Bu dönemde IOC'nin yaptığı gider ve harcama toplamlarına bakalım.

IOC yukarıda belirtilen süreçte ise düzenlediği 2004 Atina, 2008 Beijing, 2012 Londra ve 2016 Rio yaz olimpiyatlarına toplam 5.120 milyon dolar; aynı dönemde düzenlendiği kış olimpiyatlarından 2002 Salt Lake City'e, 2006 Turin'e, 2010 Vancouver'e, 2014 Sochi'ye ve 2018 PyeongChang'e de 3.6 milyar dolar olmak üzere toplamda 8.7 milyar dolar harcama yapmış durumda.

IOC'nin bu süreçte kar gelişimini irdelediğimizde ise: yaz olimpiyatlarından 1.614 milyon dolar, kış olimpiyatlarından da 843 milyon dolar olmak üzere toplam 2.457 milyon dolar kümule kar elde ettiğini görmekteyiz. Yani, IOC bu kapsamda son yirmi yılda 122,8 milyon dolar civarında yıllık ortalama kar elde etmiş durumda. 

IOC'nin 2020 Finansal raporlarına göre, IOC çok ciddi bir ekonomik gelir ve finansal kar eden bir örgüte dönüşmüş durumda.

IOC'nin toplam özkaynakları 2020 sonu itibariyle 2.473 milyon dolara ulaşırken, aktif büyüklüğü 5.7 milyar dolara yükseldi. Kurumun mevduat ve benzeri nakit varlıkları ve finansal yatırımları toplamı ise 2.371 milyon dolar seviyesinde.

IOC'nin 2020'deki toplam gelirleri 1.707 milyon dolar olarak gerçekleşti. Bunun1.087 milyon dolarlık kısmı yayın gelirlerinden oluşurken, pazarlama ve diğer satış gelirleri toplamı da 620 milyon dolar oldu.

IOC'nin para piyasalarında devlet tahvili ve hazine bonolarına yatırımları olduğu gibi, ayrıca yoğun olarak EUR, JPY, CHF, AUD, GBP, USD ve CAD gibi farklı para cinslerinden yapılandırılmış finansman ürünlerine yatırım yaptığı görülüyor. Bu yatırımlardan IOC'nin yıllık ortalama 100 milyon dolara yakın finansman getirisine ulaştığı anlaşılıyor. 

Kısacası, IOC günümüzde artık sadece bir spor örgütü olmaktan daha çok, finansallaşan sporun ekonomik ve finansal bir örgütü haline dönüşmüştür. Bu yapısıyla IOC olimpiyatların kazananı. Bu bağlamda ne kadar çok olimpiyat, o kadar çok gelir ve kar demek IOC için. 

Japonya'da bir başka kazanan: NBC

Olimpiyatların bir başka kazanını da Amerikan sermayeli yayıncı kuruluş NBC. NBC pandemik olumsuzluklar devam ediyor olsa da, olimpiyat yayınlarından ciddi para kazandı, kazanmaya da devam ediyor. 

Japonya'daki salgınla ilgili artan endişeye rağmen, NBC yöneticileri yayın ve kablo kanallarında ve Peacock yayın hizmetinde 7.000 saatten fazla programlama planladılar. NBC yöneticileri, 2020 ertelemesinin ardından bastırılan talebin daha yüksek izleyici kitlesi sağladığını ve son reyting düşüşlerini tersine çevirdiğini ifade ediyorlar.

Mart 2020'de, pandemi oyunları ertelemeye zorlamadan önce NBC, Olimpiyatlar için rekor olan 1,25 milyar dolardan fazla reklam sattığını söyledi. Comcast, 2014'ten 2020'ye kadar Olimpiyatları televizyonda yayınlama hakları için ABD'ye 4,4 milyar dolar veya yılda ortalama 1,1 milyar dolar ödedi. Daha sonra 2021'den 2032'ye kadar hava oyunlarına 7,75 milyar dolar veya yılda ortalama 1,3 milyar dolar daha ödemeyi kabul etti. Son Olimpiyat Oyunları sırasında TV izleyicileri azalmış olsa da, NBC Rio'daki 2016 Olimpiyatları 250 milyondolar kar sağlamıştı. Bu arada ABD'li sporcuların performansı, reytinglerin gidişatında büyük rol oynadı.[20]

NBCUniversal CEO'su Jeff Shell yaptığı açıklamada, "Tokyo Oyunlarının NBC tarihindeki en karlı Olimpiyatlar olabileceğini" söyledi. Shell, "Mart 2020'de NBC Universal'ın Tokyo Olimpiyatları için ulusal reklamda 1,25 milyar dolardan fazla reklam satışı gerçekleştirdiğini, bu tutarın bu tür etkinliklerde bir yayıncı için rekor olduğunu" söyledi.[21]

Comcast Corp'un (CMCSA.O) sahibi olduğu NBC Universal, Olimpiyatlar için ABD yayın haklarını 2032 yılına kadar uzatmak için 7,65 milyar dolar ödedi.[22]

Sonuç

Modern olimpiyatların ve olimpizmin kurucusu Fransız Pierre de Coubertin'in felsefesine göre olimpizm, maddi bir çıkar beklentisi olmaksızın, insanlara ilham veren, bireyi ahlaken dönüştüren, amatör ruhla sporcuların yarıştığı bir sportif etkinlik olmalıydı.[23] Kazanan da, kaybeden de olimpik ruh içinde yarışır ve ödüllendirilirdi. Bugün ise olimpiyatlar artık ciddi parasal organizasyonlara dönüşmüş durumda. Sponsorların sayesinde kazanan sadece altın madalya almıyor, milyonları da kazanıyor. Olimpiyat ruhu yerini paraya bıraktı. Bu büyük spor etkinliği artık amatör ruh içinde yarışmaktan ibaret değil.

Günümüzde olimpiyatlar, sporcunun altına ulaşmak için her türlü yolu mubah gördüğü; ülkeler içinse ticaret, siyaset ve reyting ile ünlü markalarla karlı sözleşmelerin imzalandığı, milyar dolarlık devasa bir ekonomik ve finansal bir kazanç kaynağına dönüştü. Bu dönüşüm ve değişimin temel nedeni ise: küreselleşmeyle birlikte niteliksel değişim ve dönüşüme uğrayan Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC)'nin, sportif ve sosyal amaçlardan uzaklaşıp tamamen kar odaklı bir şirkete dönüşmesidir. Bu haliyle artık IOC bir sportif organizasyon değil, kendi ifadeleriyle bir şirkettir. Olaylara ve olgulara şirket politikaları mantığı ile yaklaşıldığında ise doğal olarak organizasyonun temel amaçları da gözden kaçırılmış oluyor.

Kaynaklar